Wojna polsko-bolszewicka, rozpoczęta w styczniu 1919, została zakończona po roku i 9 miesiącach. Na południu linia rozejmowa biegła od Prypeci wzdłuż rzeki Słucz przez Bar i Derażnię ku granicy rumuńskiej. W trudnej sytuacji znalazła się armia Petlury, ponieważ Polska Delegacja Pokojowa, kierowana przez Jana Dąbskiego, za zgodą Rady Obrony Państw, w tym prezydenta Rady Ministrów – Wincentego Witosa, zgodziła się podpisać pokój tylko z Ukrainą Sowiecką. Boleśnie odczuwał to Piłsudski, krytykując miękkie stanowisko Dąbskiego w trakcie rokowań. Dlatego 18 października 1920 r. wydał specjalny rozkaz pożegnalny do wojsk Ukraińskiej Republiki Ludowej, podkreślając, że armia polska pamięta krwawe walki, w których uczestniczyły wytrwale zarówno w dni zwycięstwa, jak i w godzinach próby wojska ukraińskie. Niosły one wysoko swój sztandar ze słowami: „ za waszą i naszą wolność”, co jest wyznaniem wiary każdego uczciwego żołnierza.”
Po 18 października wojska Petlury, za zgodą Piłsudskiego, przesunęły się na wschód od linii rozejmowej i przez miesiąc walczyły z oddziałami bolszewickimi.
W dniu 31 października 1920 r. Piłsudski przebywał w Kwaterze Głównej wojsk ukraińskich w Kamieńcu Podolskim, omawiając z Semeną Petlurą położenie wojskowe i polityczne na Ukrainie. Piłsudski szczerze przedstawił mu sytuację, podkreślając, że Rząd Polski i naród polski nie chcą ryzykować nowej wojny z Rosją Sowiecką. Dlatego Wojsko Polskie za Zbrucz nie pójdzie, choć Armia Ukraińska otrzyma wszelką pomoc w uzbrojeniu i amunicji, jeśli przebije się na wschód od Zbrucza. Nazajutrz w Kamieńcu Podolskim, w tajemnicy przed opinią publiczną, Piłsudski przyjął misje wojskowe Francji, Stanów Zjednoczonych, Bałachowicza i Wrangla na rozmowę o nowej sytuacji politycznej po podpisaniu zawieszenia broni.
Przed wyjazdem do Francji w towarzystwie ministrów Sapiehy i Sosnkowskiego przyjął Petlurę, by zapoznać go z celami swej francuskiej wizyty. Po jej zakończeniu 18 lutego 1921 r. w Belwederze zapoznał Petlurę i gen. Omelianowicza Pawlenkę z rezultatami tej wizyty, wyrażając przypuszczenie możliwości wznowienia walk na froncie wschodnim na wiosnę 1921 roku.
Po dłuższej przerwie, 15 maja 1921, Piłsudski odwiedził w Szczypiornie obóz internowanych tam żołnierzy ukraińskich, entuzjastycznie witany przez nich. Na zakończenie swego przemówienia powiedział: „ Ja wasz przepraszam panowie, ja was przepraszam”. W rozmowie po tym przemówieniu podkreślił, że trzeba obóz zlikwidować i wracać do normalnego życia.
Był oburzony na żądania strony sowieckiej wydalenia z terytorium Polski S. Petlury, B. Sawinkowa i gen. S. Bułaka-Bałachowicza, zaznaczając publicznie 3 października 1921 r, że „jest to handel żywym towarem i że wydalenie odbędzie się wbrew jego woli.” Wydalony z Polski Petlura znalazł się w Paryżu, starając się bezskutecznie przekonać francuskie elity polityczne do poparcia niepodległościowych i demokratycznych aspiracji narodu ukraińskiego. Wcześniej, zaniepokojony antyżydowskim zachowaniami niektórych żołnierzy swej armii, w specjalnym rozkazie potępił ich zachowanie. W 1926 r. został zamordowany, prawdopodobnie przez agenta sowieckiego wywiadu Schwarzbarda „ za pogromy Żydów dokonane na Ukrainie za jego rządów.”
Przeżywając dramat agresji Federacji Rosyjskiej na nieodległą Ukrainę, polskie władze i polska opinia publiczna nie powinny zapominać o jedynym sojuszniku w wojnie z Rosją bolszewicką lat 1919-1921 – Ukraińskiej Republice Ludowej, jej armii i jej dowódcach.
Armia Czynna Ukraińskiej Republiki Ludowej, walcząca u boku Wojska Polskiego, dzięki staraniom, atamana głównego Semena Petlury zaczęła formować się w lutym 1920 roku. Zaciągano do niej m. in. żołnierzy ukraińskich, którzy dostali się do niewoli polskiej w Galicji w latach 1918-1919, oraz żołnierzy rozbrajanych po przejściu linii frontu polskiego, wycofujących się pod naporem Armii Ochotniczej gen. Denikina i Armii Czerwonej. W kwietniu 1920 r. odtworzona armia URL dysponowała dwoma małymi dywizjami strzeleckimi: 2 Dywizją Strzelecką (3904 żołnierzy 11 dział i 56 ckm) i 6. Dywizją Strzelecką ( 2185 żołnierzy, 4 działa i 36 ckm). Niektóre wydzielone oddziały wspomnianych dywizji wzięły udział w ofensywie na Kijów. W czasie tej ofensywy na stronę polską przeszły dwie brygady strzelców siczowych, wcielone do Armii Czerwonej po upadku URL.Wydarzenia te związane były z działalnością gen. armii URL Michaiła Omelianowicza- Pawlenki ( 1878-1952). Po upadku Republiki pod naporem Armii Czerwonej nie złożył broni, na czele wiernych mu oddziałów przebił się na tyły frontu sowieckiego i zimą 1919-1920 r dotarł do Dniepru, prowadząc walkę partyzancką. Wiosną 1920 r dotarł do oddziałów polskich. Wkrótce został dowódcą armii URL sprzymierzonej z Polską. Walczył lojalnie, ciesząc się zaufaniem i szacunkiem Piłsudskiego, na prawym skrzydle wojsk polskich aż do podpisania rozejmu. Pozostawił cenne wspomnienia. Zmarł na emigracji w 1952 r. Jego zastępcą był Ołeksandr Zagrodzkij (1889- 1929). Wcześniej były dowódcą 2. Wołyńskiej Dywizji Strzelców.
Do twórców wojskowego sojuszu polsko- ukraińskiego zaliczyć należy wybitnego polityka URL Andrija Liwickiego, który już 30 października 1919 r. mówił z Piłsudskim o konieczności współpracy wojskowej przeciwko Rosji bolszewickiej.
Jednym z organizatorów armii URL był płk Marko Bezruczko (1886-1944), oficer zawodowy armii rosyjskiej, absolwent Akademii Sztabu Generalnego. Był szefem sztabu Korpusu Strzelców Siczowych. Dowodził 6. ukraińską Dywizją Strzelców, która była sformułowana w Brześciu z internowanych w Polsce żołnierzy ukraińskich i ochotników. W początkach czerwca 1920 r. liczyła około 5 tys. żołnierzy, w tym 2400 w stanie bojowym. Należała do najbardziej zdyscyplinowanych jednostek Armii URL.W czasie odwrotu skutecznie broniła linii Uży, Uborci i Styru, ponosząc wysokie straty. Wycofana do Chełmna wspierała obrońców Bugu. Przy stanie 350 żołnierzy broniła Zamościa. Po uzupełnieniach, w czasie ofensywy w Galicji Wschodniej maszerowała na Trembowlę i Tarnopol. We wrześniu 1920 r. toczyła walki pod Dereżnią.
Płk Bezruczko był lubianym przez żołnierzy ukraińskich i polskich dowódcą. Po zakończeniu wojny został w Polsce. Kierował w latach 1931-1935 Ukraińskim Towarzystwem Wojskowo- Historycznym.
W kwietniu 1920 r. powstała 2. ukraińska dywizja piechoty, składająca się z byłych żołnierzy Armii II URL, II Korpusu Armii Ochotniczej, który przekroczył linię frontu polskiego, i ochotników. Dywizją, która wzięła udział w ofensywie kijowskiej, dowodził płk G. Udowyczenko. Pełny skład uzyskała pod Mohylewem i 10 maja została przemianowana na 3. Żelazną Dywizję Strzelecką.
Ukraińskim bohaterem walk z bolszewikami był płk Armii URL Hulej- Hulenko ( 1866-1921), były oficer armii rosyjskiej. W grudniu 1919 r. objął dowództwo nad 1. Zaporoską Dywizją Strzelców. Odznaczył się w walkach pod Zbruczem i Dniestrem. Po podpisaniu rozejmu organizował odziały ukraińskie na terytorium Rumunii. W 1921 r, próbował, bezskutecznie, wzniecić powstanie na Kijowszczyźnie. Po wzięciu do niewoli został rozstrzelany przez bolszewików.
Z polskiego punktu widzenia kontrowersyjnym bohaterem wojny polsk-bolszewickiej 1919-1921 r. był płk Andrij Dołud, uczestnik wojny polsko-ukraińskiej 1918-1919. W 1920 r. był szefem sztabu URL i dowódcą 5. Chersońskiej Dywizji Strzelców, złożonej w większości z żołnierzy pochodzących z Galicji Wschodniej, niechętnych sojuszowi z Polską. W czerwcu 1920 Dywizja broniła frontu nad dolnym Zbruczem, 27 lipca obsadziła front nad Seretem, 29 sierpnia 1920 r. kilkunastoosobowa grupa samodzielnie opuściła front i przez Pokucie wycofała się na terytorium Czechosłowacji. We wrześniu i październiku 1920 r. walczyła w składzie grupy gen. Udowyczenki. Po zakończeniu wojny płk Dołud wyjechał do Brazylii.
Innym kontrowersyjnym bohaterem wojny polsko- bolszewickiej 1919-1921 r. był generał Armii URL Jurij Tiutiunnyk (1891- 1929). W 1917 r. zorganizował w Symferopolu pułk ukraiński, następnie organizował oddziały kozackie gotowe walczyć z bolszewikami. W lipcu 1919 przeszedł ze swymi żołnierzami na terytorium Galicji. W 1920 dowodził 4. Ukraińską Dywizją Piechoty. Po zakończeniu wojny bezskutecznie chciał wzniecić antybolszewickie powstania na Ukrainie. .W miejscowości Bazar 359 schwytanych Kozaków bolszewicy rozstrzelali. W 1924 r. wrócił na Ukrainę, wstąpił do Armii Czerwonej i wykładał strategię i taktykę w szkole dowódców w Charkowie.
Interesującą kartę współpracy z Wojskiem Polskim w czasie wojny polsko- bolszewickiej ma 3. Żelazna Ukraińska Dywizja Piechoty Armii URL. Gen. Udowyczenki. Powstał po przemianowaniu 2. Ukraińskiej Dywizji Piechoty. W czerwcu 1920 r. Dywizja toczyła walki odwrotowe na Ukrainie. W lipcu 1920 broniła linii Zbrucza pod Hosiatynem i Sidorowem, wspierając polską 12. Dywizję Piechoty. Później walczyła nad Seretem i Dniestrem. W drugiej połowie września 1920 r. brała udział w ofensywie w Galicji Wschodniej, a 15 września sforsowała Dniestr i przerwała front rosyjski. 20 września wyzwoliła Kamieniec Podolski i ruszyła na Nową Uszycę- Bar. Po zawieszeniu broni szykowała się do zajęcia Jampola. Wysokie straty Dywizji spowodowały załamanie się planów ukraińskiej ofensywy i klęskę Armii URL.
Do znanych osiągnięć kawalerii polskiej w wojnie polsko-bolszewickiej 1919-1920 dołączyła Samodzielna Dywizja Kawalerii Armii URL, sformowana w drugiej połowie lipca 1920 r., dowodzona przez płk Omeljanowicza Pawlenkę. Brała ona udział w obronie Zbrucza i w bitwie pod Husiatynem. W sierpniu walczyła pod Manaterzyskami. 15 września 1920 przerwała front i wyszła na skrzydło oddziałów bolszewickich, walczących z polską 8. Dywizją Piechoty. Od 25 do 28 września uczestniczyła w walkach o Płoskirów i Starokonstantynów.
UWAGA. Powyższy tekst publikujemy po raz drugi, by z okazji Święta Niepodległości przypomnieć, jak układały się kiedyś polsko-ukraińskie relacje, co jest rzeczą ważną również z dzisiejszego punktu widzenia.
Aneks
Wyższi dowódcy Armii Czerwonej, działający na terenie Ukrainy w 1919-1920, ofiary czystek stalinowskich w 1937-1939 roku:
- Grigorij Chachanian (1895-1939), dowódca dywizji i korpusu;
- Tichon Chwiesin (1894-1938), dowódca 8. Armii na południu;
- Aleksander Grigorewicz Golikow (1896-1937), dowódca grupy uderzeniowej 12. Armii (grupa Golikowa);
- Siergiej Jefimowicz Gribow (1895-1938), dowódca 8. Dywizji Strzelców;
- Jona Jakir (1896- 1937), dowódca grupy uderzeniowej 14 armii na Froncie Południowo-Zachodnim;
- Aleksander Jegorow (1883-1939), dowódca Frontu Południowo- Zachodniego, marszałek ZSRR;
- Sergiej Kamieniew (1881-1936) od lipca 1919 r, do 1924 r. Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych Rosji Sowieckiej;
- Paweł Jefimowicz Kniagnicki (1884-1937) w 1920 r. dowodził 58. Dywizją Strzelecką;
- Awgust Kork (1887-1937), dowódca 15. armii na Froncie Zachodnim;
- Nikołaj Nikołajewicz Kuźmin (1883-1938), dowódca 12. Armii na froncie polsko-sowieckim;
- Siergiej Mieżeninow (1890—1937), podczas wojny z Polską dowodził 12. Armią;
- Nikołaj Pietyń (1876- 1937), szef sztabu Frontu Zachodniego i Frontu Południowo-Zachodniego:
- Watalij Markowicz Primakow (1897-1937), dowódca I Konnego Korpusu Czerwonych Kozaków;
- Witowt Kazimierowicz Putna (1893-1937),
dowódca resztek 16. i 3. Armii;
- Piotr Iwanowicz Smirnow (1897-1939), dowódca Flotylli Dnieprzańskiej;
- Nikołaj Sołłohub (1883-19370), dowódca 16. Armii;
- Jeromin Piotrowicz Uborewicz (1896-1937), dowódca 14. i 13. Armii;
- Józef Unszlicht (1879-1938), członek Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polskiego w Białymstoku, jeden z organizatorów polskiej Armii Czerwonej;
- Gaspar Karapietrowicz Woskanów (1886-1937), dowódca 4, Armii, a następnie 2. Armii Pracy.