PASSA: Tegoroczna edycja Festiwalu Nowe Oświecenie nosi tytuł „Czym jest polskość?”. Co sprawiło, że właśnie to pytanie stało się osią czwartej odsłony wydarzenia?
KRZYSZTOF CZUBASZEK: Zależało mi, aby każda edycja Festiwalu Nowe Oświecenie stawiała pytanie, które rezonuje z naszą rzeczywistością i pozwala na refleksję nad kondycją współczesnego człowieka. Po latach, gdy rozmawialiśmy o końcu świata, o człowieku i o kulturze, nadszedł moment, by zapytać o coś, co dotyczy nas jako obywateli kraju, członków naszego narodu – o polskość. To pojęcie, które wydaje się oczywiste, a jednak wciąż budzi emocje i spory. Chciałem, byśmy wspólnie zastanowili się, czym naprawdę jest dziś polskość, jak ją rozumiemy i jak ją przeżywamy – nie tylko w wymiarze historycznym, ale także kulturowym, społecznym i codziennym. To próba rozmowy o wspólnocie w czasach, gdy coraz trudniej nam się porozumieć, a jednocześnie coraz bardziej tęsknimy za poczuciem przynależności.
Pierwsza edycja festiwalu odbyła się w 2022 roku. Jak Pan wspomina początki tego przedsięwzięcia?
Z perspektywy czasu mogę powiedzieć, że początki były bardzo intensywne, ale też ekscytujące. Chcieliśmy stworzyć wydarzenie, które połączy humanistykę, naukę i sztukę – które będzie miejscem spotkania myśli i emocji. Pierwsza edycja, zorganizowana pod hasłem „Czy to już koniec… świata?”, była reakcją na ówczesne nastroje niepokoju – pandemię, wojnę, zmiany klimatyczne. Okazało się, że ludzie potrzebują takiej przestrzeni, w której można o tym porozmawiać w sposób spokojny, refleksyjny, z udziałem ekspertów i artystów.
W tym roku, jak już powiedzieliśmy, motywem przewodnim jest polskość. Jakie wydarzenia w szczególny sposób wpisują się w ten temat?
Festiwal Nowe Oświecenie 2025 to tydzień rozmów o polskości, o tożsamości, o wspólnocie i o tym, jak rozumiemy siebie w zmieniającym się świecie. Ogromne emocje towarzyszą otwarciu wystawy „Obrazy prowincjonalno-gminne” Jerzego Dudy-Gracza, w którym weźmie udział jego córka, Agata Duda-Gracz. Te prace są nie tylko malarskim zapisem polskiego pejzażu, ale też głęboką refleksją o przemijaniu i o świecie, który odchodzi. Sam artysta mówił: „Spieszę się, bo moja Polska topi się coraz szybciej jak zeszłoroczny śnieg…”, w tej frazie zawiera się cała melancholia i czułość wobec rzeczywistości, którą starał się uchwycić.
Nie zabraknie również muzyki i teatru. Uroczyste otwarcie festiwalu uświetni koncert zespołu „Mazowsze” zatytułowany „Symfonia narodów. Pieśni Europy”. Będzie to muzyczna podróż przez Europę, w której polskie utwory spotykają się z pieśniami innych krajów, pokazując, że nasza kultura jest częścią większej wspólnoty. W programie FNO znalazły się także koncert zespołu Organek, występ Teatru im. Stanisława Ignacego Witkiewicza z Zakopanego „Popylone pienie” oraz spektakl „Separatka” w reżyserii Joanny Szczepkowskiej. Na zakończenie festiwalu zagości u nas Janina Ochojska, która opowie o działalności Polskiej Akcji Humanitarnej i o tym, czym dziś jest odpowiedzialność i solidarność.
W programie pojawia się wielu znakomitych gości. Kogo w tym roku zobaczymy w „Alternatywach”?
Tegoroczna edycja Festiwalu Nowe Oświecenie to prawdziwe święto spotkań z wybitnymi postaciami polskiej i europejskiej kultury, nauki i mediów. Gościć będziemy między innymi Krzysztofa Zanussiego, Jerzego Bralczyka, Kristinę Sabaliauskaitė, Andę Rottenberg, Jacka Żakowskiego, Adama Zamoyskiego, Manuelę Gretkowską, Tomasza Bocheńskiego, Agatę Dudę-Gracz, Przemysława Czaplińskiego, Konstantego Geberta, Roberta Gwiazdowskiego, Jarosława Kurskiego, Michała Ogórka, Stanisława Obirka, Anetę Prymakę-Oniszk, Przemysława Urbańczyka, Adama Leszczyńskiego, Rafała Wnuka, Tadeusza Gadacza, Michała Bilewicza. To niezwykle różnorodne grono – ludzie, którzy reprezentują różne dziedziny i punkty widzenia, ale wszystkich łączy jedno: potrzeba rozmowy o Polsce, o jej historii, współczesności i przyszłości. Właśnie w tej różnorodności widzę największą wartość festiwalu – w spotkaniu doświadczeń, idei i wrażliwości.
Jako jedno z najważniejszych wydarzeń tegorocznej edycji zapowiada się spotkanie z Kristiną Sabaliauskaitė, które pan poprowadzi. O czym będziecie rozmawiać?
To spotkanie, na które naprawdę czekam. Będzie to rozmowa o literaturze i o pamięci, ale także o tym, jak tworzy się narrację o narodzie, o tożsamości, o miejscu człowieka w historii. Kristina Sabaliauskaitė potrafi w niezwykły sposób opowiadać o polskości i litewskości, odwołuje się do wspólnego państwa, jakim była Pierwsza Rzeczpospolita – nie przez wielkie słowa, lecz przez emocje, przez losy zwykłych ludzi. Chcemy wspólnie zastanowić się nad tym, jak literatura może być mostem między narodami, jak pomaga zrozumieć siebie i innych, jak uczy empatii. To będzie rozmowa nie tylko dla miłośników książek, ale dla wszystkich, którzy chcą lepiej zrozumieć Europę Środkowo-Wschodnią i własne korzenie.
Festiwal ma coraz większy rozmach i prestiż. Czy udało się państwu ponownie pozyskać patronat Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego?
To dla nas ogromne wyróżnienie, że Festiwal Nowe Oświecenie jest wspierany przez tak prestiżowe instytucje. Patronat honorowy objęli Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Prezydent Miasta Stołecznego Warszawy. Wśród partnerów znalazły się Samorząd Województwa Mazowieckiego, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Akademia Finansów i Biznesu Vistula oraz Fundacja Sztuki Kreatywna Przestrzeń. Patronami medialnymi są Radio TOK FM, „Gazeta Wyborcza” i „Polityka”. To nie tylko wsparcie organizacyjne, ale też potwierdzenie, że festiwal ma znaczenie w ogólnopolskim dialogu o kulturze. Dzięki tym patronatom możemy rozwijać program, zapraszać wybitnych gości i tworzyć przestrzeń spotkań, która naprawdę łączy.
Na zakończenie – jakie ma Pan nadzieje związane z tegorocznym Festiwalem Nowe Oświecenie?
Chciałbym, żeby ten festiwal był przestrzenią spotkania i rozmowy – nie o tym, co nas dzieli, ale o tym, co jeszcze może nas łączyć. Nie oczekuję, że uczestnicy znajdą jednoznaczną i prostą odpowiedź na pytanie „Czym jest polskość?”, bo takiej nie ma. Chciałbym raczej, żeby wyszli z proponowanych przez nas spotkań i dyskusji z potrzebą dalszego myślenia, z refleksją, że polskość to coś żywego, zmiennego, współtworzonego przez każdego z nas.
Mam też nadzieję, że uda nam się utrzymać atmosferę otwartości i wzajemnego szacunku, która od początku towarzyszy Festiwalowi Nowe Oświecenie. To ma być przestrzeń wolna od uprzedzeń, gdzie spotykają się różne poglądy, doświadczenia i pokolenia. Jeśli po tygodniu rozmów, koncertów i spektakli uczestnicy poczują, że naprawdę ze sobą rozmawiali – to znaczy, że osiągnęliśmy cel.
