Po odrzuceniu przez delegację polską sowieckich tez rozmów pokojowych o granicy na Linii Curzona, armii liczącej 50 tys. żołnierzy i pozbawieniu się sprzętu wojennego i jego produkcji – porażki na froncie zmusiły delegację sowiecką do znacznego zliberalizowania swych propozycji i przyjęcia za podstawę rozmów tez polskich. A także do przeniesienia konferencji do Rygi. W świetle wnikliwych badań, przeprowadzonych przez prof. Wojciecha Materskiego, wojna Rosji Sowieckiej z Wranglem i sukcesy armii polskiej na froncie wschodnim miały istotny wpływ na ustępliwość sowiecką w rokowaniach ryskich.
12 października 1920 r. ogłoszono, że prace nad ostatecznym tekstem „Umowy o preliminariach pokojowych i rozejmie” zostały zakończone. Preliminaria pokojowe, podpisane przez wspomnianych, uznały niepodległość Ukrainy i Białorusi oraz wschodnią granicę Polski.Osobom narodowości polskiej w Rosji i na Ukrainie i narodowości rosyjskiej i ukraińskiej w Polsce gwarantowano wszystkie prawa zabezpieczające swobodny rozwój kultury, języka i wykonywania obrządków religijnych. Obie strony zrzekły się wzajemnie zwrotu swych kosztów wojennych, to jest wydatków państwowych na prowadzenie wojny między nimi, jak również odszkodowania za straty wojenne. Po podpisaniu Preliminarium obie strony zobowiązały się podpisać niezwłocznie umowę w sprawie powrotu zakładników, jeńców cywilnych, osób internowanych, uchodźców, wygnańców i emigrantów oraz jeńców wojennych. Sprawy kontrowersyjne i niezałatwione oddalono do przyszłego Traktatu Pokojowego.
12 październik 1920 r. gen Lucjan Żeligowski ogłosił się „naczelnym dowódcą Litwy Środkowej” i ustanowił władzę zwierzchnią w postaci Tymczasowej Komisji Rządzącej i zapowiedział zwołanie Sejmu Ustawodawczego Litwy Środkowej. Było to złamanie umowy suwalskiej, zawartej kilkanaście godzin wcześniej i zmusiło przedstawiciela Ententy, gubernatora miasta i szefa brytyjskiej misji wojskowej do opuszczenia Wilna. Zajęcie Wilna przez grupę gen. Żeligowskiego, zdaniem Ignacego Paderewskiego, wywarło negatywny wpływ na decyzje Rady Ambasadorów w sprawie uprawnień Polski w Wolnym Mieście Gdańsku i na Górnym Śląsku. Bolszewicy, zainteresowani szybkim zawarciem rozejmu, który wszedł w życie 18 października 1920, tolerowali zajęcie przez wojska polskie 12 października Mołodeczna, 13.10 – Wilejki i 15.10 – Mińska Litewskiego . „Zgodzili się – podkreśla W. Materski - na ścisłe określenie linii rozgraniczenia - wzdłuż Dźwiny od granicy Łotwy z Rosją ku południowi i południowemu wschodowi do Wilii, następnie na południe do rzeki Łań aż do ujścia do Prypeci, stąd dopływem Prypeć-Stawga przez Korzec do rzeki Horyń, a stamtąd do miejscowości Białozorka z biegiem Zbrucza aż do jego ujścia do Dniestru.” Ta granica między Polską a Białorusią i Ukrainą była praktyczną rezygnacją z planów federacyjnych Józefa Piłsudskiego, które angażowały w walce z Armią Czerwoną oddziały gen. Stanisława Bułak-Bałachowicza i atamana Symona Petlury.
Po podpisaniu umowy o rozejmie i traktatu preliminaryjnego 17 listopada 1920 r. rozpoczęły się negocjacje o traktat pokojowy, zawarty w Rydze 18 marca 1921 r. z nowym składem polskiej delegacji z Janem Dąbskim – przewodniczącym, Stanisławem Kauzikiem , Henrykiem Strasburgerem i Leonem Wasilewskim. „Najtrudniejsze problemy pertraktacji - podkreśla Materski - to do dalsze losy walczących u boku Polaków oddziałów Petlury i Bułak-Bałachowicza oraz rozrachunek za zrabowane i zniszczenie mienie polskie”. Sojusz polityczny i wojskowy z Francją i Rumunią, a także bunt kronsztacki i ogromne niepokoje na wsi zmusiły bolszewików do wyrażenia zgody na zwrot Polsce dóbr kultury. Delegacja polska ponaglała podpisanie pokojowego Traktatu Ryskiego ze względu na termin plebiscytu na Górnym Śląsku - 20 marca 1921 roku.
„ Traktat likwidował stan wojny wytyczał granice między Polską z jednej a sowiecką Białorusią i Ukrainą – z drugiej strony - pisze Materski.... Rozwijając i uszczegółowiając zapisy z preliminariów pokojowych traktat stwierdzał wzajemne zrzeczenie się pretensji z tytułu kosztów wojennych, głosił zasadę suwerenności i nieingerencji w sprawy wewnętrzne drugiej strony, wzajemne prawo opcji, gwarantował prawa kultury, języka i religii mniejszości polskiej w Sowietach, a mniejszościom rosyjskiej, białoruskiej i ukraińskiej w Polsce. Obie strony wyraziły gotowość ogłoszenia w stosunku do obywateli drugiej strony całkowitej amnestii za przestępstwa polityczne, popełnione do chwili podpisania traktatu.”
Wielką słabością Traktatu Ryskiego – pisze cytowany Autor – była fakultatywność zawartych w nim uzgodnień, brak zapisów dotyczących procedury sankcji i arbitrażu. Traktat Ryski wywołał m. in. protest emigracyjnego rządu Białoruskiej Republiki Ludowej Wacława Łastowskiego z siedzibą na Litwie.
Rząd ten, sojusznik rządu litewskiego, nie był uznawany przez władze polskie 25 marca 1921 roku. W apelu „Do całego cywilizowanego świata” nazwał Traktat Ryski „ koszmarną kpiną z demokracji i jej ideałów”. Krytykowali go też konserwatyści białej i różowej Rosji oraz Ukraińcy o różnych poglądów politycznych.
Po zawarciu preliminariów pokojowych 18 października Piłsudski wydał rozkaz do wojska na zakończenie wojny: „Nieraz żołnierze, łzy cisnęły mi się z oczu, gdym widział wśród szeregów wojsk prowadzonych przeze mnie wasze bose, pokaleczone stopy, które już przemierzały niezmierne przestrzenie, gdym widział brudne łachmany pokrywające wasze ciało, gdym musiał obrywać wasze skromne racje żołnierskie i żądać często, byście o głodzie i chłodzie szli do krwawego boju... Za pracę i wytrwałość, za ofiarę i krew, za odwagę i śmiałość – dziękuje wam żołnierze w imieniu całego narodu i Ojczyzny naszej.” Specjalny rozkaz tego dnia wydal Piłsudski do wojsk Ukraińskiej Republiki Ludowej, przypominając ich wkład do zwycięskich walk nad bolszewikami. 19 października Naczelnik Państwa przyjął w Belwederze Jana Dąbskiego na rozmowę o okolicznościach podpisania umowy o rozejmie i preliminariach pokojowych. W rozmowie z atamanem Petlurą w kwaterze głównej wojsk ukraińskich, przeprowadzonej 31 października 1920 r., Piłsudski omawiał pomoc w uzbrojeniu i amunicji dla oddziałów ukraińskich gotowych kontynuować walkę z bolszewikami za linią Zbrucza. Nazajutrz w Kamieńcu Podolskim, w tajemnicy przed opinią publiczną, rozmawiał Piłsudski z misją wojskową Francji, Stanów Zjednoczonych – Bałachowicza i Wrangla – na temat powstałej sytuacji po podpisaniu umowy o zawieszeniu działań bojowych na froncie wschodnim.
14 listopada 1920 r. świętowała Warszawa Święto Niepodległości połączone z wręczeniem Piłsudskiemu buławy marszałkowskiej przez kaprala Jana Żywka, kawalera Orderu Virtuti Militari i defiladą na Krakowskim Przedmieściu. 22 listopada miał swoje święto Lwów. Po mszy świętej u stóp pomnika Adama Mickiewicza Piłsudski dekorował herb miasta Orderem Virtuti Militari. Kiedy trwały rokowania w Rydze, obserwowane przez Piłsudskiego i ministra spraw zagranicznych Eustachego Sapiehę, w Sejmie ustawodawczym toczyła się dyskusja nad ustawą konstytucyjną, pełna ostrych spięć politycznych. Lutowa wizyta Piłsudskiego we Francji i jej skutki polityczne i wojskowe z aprobatą zostały przyjęte przez polskich polityków i opinię publiczną. W dniu 9 lutego Piłsudski szczegółowo informował o tej wizycie prezesa Rady Ministrów Wincentego Witosa, starając się jak najdłużej utrzymać jego gabinet, przyznając mu później 11 lipca 1921 r. Order Orła Białego „w uznaniu wybitnych zasług położonych dla Rzeczypospolitej Polskiej na polu działalności politycznej i państwowej zwłaszcza w okresie groźnej inwazji bolszewickiej.”
W tym czasie Witos, który zachował w swoich zbiorach list Piłsudskiego z 12 sierpnia 1920 roku z gotowością dymisji z funkcji Naczelnika Państwa i Naczelnego Wodza, zwrócił go po skończeniu wojny jego Autorowi i bronił jego dobrego imienia przed atakami działaczy ruchu narodowo-demokratycznego. „ Z racji uchwalenia konstytucji – czytamy w „Kalendarium życia Józefa Piłsudskiego” – odbyło się 18 marca 1921 r. w Teatrze Wielkim uroczyste przedstawienie. Grano akt I Hrabiny i akt III Halki. W trakcie przedstawienia prezydent ministrów Witos otrzymał depeszę z Rygi o podpisaniu tegoż dnia traktatu pokojowego z Rosją, o czym powiadomił publiczność podczas antraktu. Orkiestra odegrała dwa razy hymn „Jeszcze Polska nie zginęła”, potem Marsyliankę. Na sali owacje i oklaski”.
