Najprawdopodobniej w 1283 r.: „książę Konrad (syn Siemowita – przyp. LK) z licznymi posiłkami otrzymanymi od księcia Włodzimierza Daniłowicza (księcia halicko-włodzimierskiego – przyp. LK) w pomście (za zdobycie i złupienie Jazdowa w 1282 r. – przyp. LK) zdobył ulubiony gród Bolesława – Gostynin”( T. Jasiński, Wokół początków Warszawy, Poznań 2021, s. 91).
W Kronice halicko-włodzimierskiej napisano, m. in.: „I tak oto wzięli gród. I pojmali w nim dóbr wiele i łupów niepoliczalne mnóstwo, a machiny miotające porąbali, a gród spalili”. W 1286 r. Gostynin ponownie został zdobyty, przez Konrada II posiłkowanego przez Rusinów i Litwinów.
Na początku XIV wieku (1329) Gostynin wymieniony jest jako siedziba kasztelanii oraz ośrodek ziemi gostynińskiej. Na wzgórzu na lewym brzegu Skrwy istniał gród kasztelański, zbudowany na wzniesieniu (ok. 10 m) między Jeziorem Kocioł a Jeziorem Czarnym. Na sąsiednim wzgórzu rozwijało się podgrodzie. W 1300 roku gród obronił się w trakcie oblężenia przez wojska Wacława II Czeskiego. Około 1326 roku Gostynin oblegany był natomiast przez Władysława Łokietka, który chciał zmusić do uległości rządzącego Mazowszem Wacława Płockiego, współpracującego z Czechami i Krzyżakami. Na przełomie XIV i XV w. powstał murowany zamek książęcy. Dziedziniec otoczony został czworobocznym murem o wymiarach 27 na 38 metrów. W 1352 roku Siemowit III jako pierwszy użył tytułu księcia gostynińskiego. Prawdopodobnie to właśnie jemu Gostynin zawdzięcza początek budowy zamku.
Nowa warownia była ulubioną rezydencją księcia Siemowita IV. Książę ten (Siemowit IV) dwukrotnie podejmował Władysława Jagiełłę na gostynińskim zamku – w 1414 oraz w 1419 roku. Ostatnie lata swego życia książę Siemowit IV spędził w Gostyninie, gdzie zmarł w 1426 roku.
„W r. 1462 został przyłączony przez Kazimierza Jagiellończyka do Korony”. Wówczas, po bezpotomnej śmierci ostatnich książąt płockich - Siemowita V i Władysława II. Król Kazimierz Jagiellończyk na zamku w Gostyninie w 1462 r. odebrał przysięgę mieszkańców na wierność Koronie. Miasto Gostynin prawa miejskie chełmińskie otrzymało w 1382 r.
Zamek w Gostyninie był odbudowywany w 1 połowie XVI w., „ale już lustracja z r. 1564 znalazła go w złym stanie. Ponownie odbudowano go w r. 1611. Podczas wojny szwedzkiej w latach 1655-56 zamek został spalony…” (B. Guerguin, Zamki w Polsce, Warszawa 1974, s. 143. ).
Zamek w Gostyninie najdotkliwiej zniszczony został w 1772 roku, gdy konfederaci barscy bronili się przed wojskami rosyjskimi. Władze w Królestwie Kongresowym w 1824 r. przekazały ruiny zamku gminie z przeznaczeniem na budowę kościoła ewangelickiego. Prace prowadzone były przez Hilarego Szpilowskiego. Po II wojnie światowej budynek przejął kościół katolicki. W 1978 r. budynek zakupiły gostynińskie zakłady „Polam” z przeznaczeniem na dom kultury. Obecnie budynek jest własnością prywatną i pełni funkcje hotelowo-konferencyjne. W czasach Pierwsze Rzeczypospolitej, Gostynin był miastem królewskim w województwie rawskim oraz siedzibą starostwa gostynińskiego w ziemi gostynińskiej.
W dniu 29 października 1611 r. hetman polny koronny Stanisław Żółkiewski odbył tryumfalny wjazd do Warszawy, wiodąc do Zamku Królewskiego byłego cara Wasyla IV Szujskiego, naczelnego wodza wojsk rosyjskich Dymitra Szujskiego z żoną i córką oraz drugiego carskiego brata – Iwana, a także Michaiła Szejna – dowódcę obrony Smoleńska oraz Filareta – patriarchę Moskwy i całej Rusi. Tego samego dnia, tj. 29 października 1611 r. w sali senatu Zamku Królewskiego w Warszawie hetman przedstawił Senatowi jeńców, a były car moskiewski Wasyl IV Szujski oraz jego bracia – Dymitr i Iwan – złożyli hołd królowi Zygmuntowi III Wazie i królewiczowi Władysławowi. Przed Zygmuntem III na tronie car Wasyl IV dotknął ziemi prawą ręką i ją ucałował, wódz wojsk moskiewskich Dymitr Szujski bił czołem o ziemię, a Iwan Szujski uczynił to trzykrotnie. Wydarzenie to było wielokrotnie opisywane i ilustrowane, a dokumenty te, szczególnie obrazy, były w późniejszych latach przejmowane przez Rosjan, niszczone lub wywożone. Dotyczy to m. in. dwu wielkich obrazów Tomasza Dolabelli – Hołd carów Szujskich oraz Zdobycie Smoleńska. Obrazy te najprawdopodobniej – na usilną prośbę cara – podarował w 1716 r. król August II. Niewykluczone jest także, iż zostały zrabowane w 1707 r. podczas pobytu wojsk rosyjskich w Warszawie.
Moskiewscy jeńcy osadzeni zostali na zamku w Gostyninie, a konkretnie w komnacie nad bramą zamkową. Car przebywał tam z rodziną i rosyjską służbą. Patriarcha Filaret (Fiodor Nikitycz Romanow) uwięziony został natomiast w pokojach wielkiego mistrza na zamku w Malborku. Opiekę nad carem sprawował starosta gostyniński Jerzy Garwawski. Moskiewscy jeńcy mieli status więźniów stanu; cieszyli się szacunkiem, należnym byłym władcom; mogli swobodnie poruszać się po zamku i okolicy. Car zmarł w wyniku epidemii 12 września 1612 roku na zamku w Gostyninie (okoliczności śmierci do dnia dzisiejszego nie są zbyt jasne). Początkowo pochowany był obok zamku, a następnie w Kaplicy Moskiewskiej w Warszawie (w miejscu, gdzie obecnie znajduje się Pałac Staszica). W 1635 r. prochy wykupione zostały przez posłów moskiewskich i przewiezione do Moskwy. Tam pochowano je w Soborze Archangielskim.
Patriarcha Moskwy i całej Rusi – Filaret, formalnie uwięziony był w Malborku, ale znajdował się tam ze swoją świtą, mógł swobodnie korespondować, a także jeździć do Warszawy. W stolicy był w 1615 r., podczas pobytu poselstwa moskiewskiego starającego się o zwolnienie ostatnich jeńców z polskiej niewoli. Miejscem odosobnienia Filareta, a raczej jego warszawską kwaterą była wieża warszawskiego kościoła św. Anny. Filaret jest ojcem Michaiła Romanowa, wybranego na cara w 1613 r. – założyciela ostatniej dynastii carów Rosji.
Gostynin położony jest ok. 20 km na południowy zachód od Płocka. Znajduje się na terenie historycznego Mazowsza, a także w granicach (obecnego) województwa mazowieckiego. Jest siedzibą powiatu gostynińskiego. Miasto zamieszkuje ok. 18 tys. ludzi. Atrakcja Gostynina to otaczające go Pojezierze Gostynińskie, rozciągające się pomiędzy Gąbinem, Gostyninem i Włocławkiem. Gostynin ma połączenie kolejowe, m. in. z Warszawą.
