„Początkowo miał umocnienia gliniano-drewniane o konstrukcji przekładkowej. Jeszcze w połowie XIV w. otaczał go wał o konstrukcji izbicowej, co poświadcza dokument księcia Kazimierza Trojdenowicza z r. 1350, utrzymujący obowiązek biskupich wsi do budowy izbic na grodzie czerskim zniszczonym przez napad Litwinów”(B. Guerguin, Zamki w Polsce, Warszawa 1974, s. 116. ).
Konrad był młodszym bratem Leszka Białego (1184 – 1227), który władał ziemiami; krakowską, sandomierską, sieradzką i łęczycką oraz miał zwierzchnictwo nad Pomorzem Gdańskim. Leszek Biały prowadził aktywną politykę wschodnią, skutkiem której był najazd księcia halickiego Romana na ziemie polskie. Konrad wsparł wówczas Leszka, w wyniku czego wojska Romana zostały pobite pod Zawichostem 19 czerwca 1205 r., gdzie poległ także ks. Roman. Nie przeszkodziło to Konradowi utrzymywać przyjazne stosunki z synami Romana – Danielem i Wasylkiem. Książę Konrad Czerskiem interesował się raczej niewiele, ale pod koniec życia, ok. 1240 r. w Czersku umiejscowił jedną ze swoich siedzib (m. in. w Płocku, Błoniu, Gąbinie, Jazdowie i Wiskitkach). Po śmierci Konrada 31 sierpnia 1247 r., jego syn Kazimierz I objął rządy na Kujawach, a Bolesław I oraz Siemowit I – na Mazowszu. Od tego czasu, przez około sto lat Czersk był ważną siedzibą książęcą i stolicą księstwa czerskiego. Dopiero książę Janusz I (1381-1421) przeniósł w 1413 r. swoją siedzibę z Czerska do Warszawy, co przypieczętowało degradację tego ośrodka, na rzecz oddalonej o ok. 50 km Warszawy. Także znaczne odsunięcie się koryta Wisły od Czerska [?], było istotną przyczyną upadku znaczenia miasta i zamku.
O znaczeniu Wisły w życiu Czerska świadczy, m. in. szkuta (płaskodenny śródlądowy statek używany do transportu towarów, jedna z największych jednostek wiślanych od XV do połowy XIX w.), odkryta około 2000 r. w stawie, na prywatnej posesji w Czersku. Ten płaskodenny statek o długości 31,5 m i szerokości na śródokręciu 5,45 m, mógł przewozić nawet 85 ton zboża. Jest to największy statek śródlądowy z okresu późnego średniowiecza, odkryty w Polsce. Próbki drewna datowane są na przełom XV i XVI wieku. Statek zatonął w bocznej odnodze Wisły (lub we fragmencie starorzecza) pod skarpą w rejonie zamku.
Odkrycie szkuty stało się sensacją nie tylko naukową. Do uratowania obiektu, jego rekonstrukcji i ekspozycji włączył się Samorząd Województwa Mazowieckiego. „Celem projektu rozpoczętego w 2018 r. było nie tylko uratowanie największego reliktu szkutnictwa wiślanego z przełomu XV i XVI w., ale też jego wyeksponowanie (na tle innych zabytków związanych z wykorzystaniem Wisły jako szlaku komunikacyjno-transportowego). W tym celu zasadne wydaje się powołanie przez Samorząd Województwa Mazowieckiego – w porozumieniu z samorządami lokalnymi – Muzeum Żeglugi Wiślanej w Czersku, którego głównym eksponatem będzie zrekonstruowany wrak szkuty wiślanej”( W. Borkowski, Szkuta z Czerska. Projekt badawczy, konserwatorski i wystawienniczy, „Warszawskie Materiały Archeologiczne” nr 16, Warszawa 2021).
Włączenie Mazowsza do Korony w 1526 roku spowodowało m. in. wejście byłej własności książęcej w skład królewszczyzn. W ten sposób Czersk stał się częścią dóbr oprawnych królowej Bony. Trzeba w tym miejscu przypomnieć, że jej oprawa przewyższała wszystkie wcześniejsze, jakimi mogły się poszczycić księżniczki i królowe piastowskie i jagiellońskie. Na terytorium samej Korony należało do niej 50 miast i około 450 wsi. Z racji niewielkiej odległości od Warszawy, Bona często przebywała w Czersku, prowadząc tu sady i ogrody, być może zapoczątkowując tym znakomicie rozwijające się sadownictwo w tym rejonie. Jędrzej Święcicki, pisząc o Mazowszu na przełomie XVI i XVII wieku, zanotował: „U stóp wzgórza znajduje się winnica zaszczepiona i uprawiana z inicjatywy królowej Bony”.
Murowany zamek w Czersku, wzniesiony został około połowy XIV w., w okresie wielkiego boomu budowlanego w Polsce i na Mazowszu. Zamek w XV i XVI w. był rozbudowywany, ale w czasach szwedzkiego „potopu”, dotkliwie zniszczony. W XVIII w. zamkiem zainteresował się marszałek wielki koronny Franciszek Bieliński, mający swoją rezydencję w Otwocku Wielkim, czyli za Wisłą, prawie vis à vis Czerska. Po utracie niepodległości (1795 r.) Prusacy rozebrali część zamku, który w okresie obu wojen światowych był na liniach frontów, co przyczyniło się do dalszej jego destrukcji. Obecnie jest to tzw. trwała ruina.
Dnia 8 grudnia 1429 r. na zamku czerskim zmarł – bodajże najwybitniejszy z mazowieckich władców – książę Janusz I Starszy [Wielki].
Archidiakonat czerski powstał w drugiej połowie XI w., w ramach Diecezji Poznańskiej. Po zmniejszeniu się znaczenia Czerska, przy jednoczesnym rozwoju Warszawy, książę Janusz I Starszy przeniósł do Warszawy swoją stolicę. W 1402 r. przeniesiono kapitułę kolegiacką z Czerska do Warszawy, a miejscowy kościół farny podniesiono do godności kolegiaty (1406 r.). W skład archidiakonatu warszawskiego wchodziły dekanaty: błoński, garwoliński, gąbiński, latowicki, liwski, mszczonowski, grójecki, piaseczyński, sochaczewski i warecki.
Na pieczęci herbowej księcia Trojdena I uwidoczniony jest skrzydlaty smok na dwóch łapach (draco volans), który uważany jest za godło ówczesnej dzielnicy czersko-warszawskiej. Być może, do tego symbolu nawiązuje warszawska legenda o Bazyliszku.
Na marginesie informacji o Czersku i ziemi czerskiej warto przypomnieć zrodzoną w tej ziemi inicjatywę Jana Raciborskiego, która w dziejach Mazowsza była czymś wyjątkowym.
Kasper Niesiecki w swoim herbarzu, opisując herb Rawa podaje, iż Rawicze pochodzą z Czech, skąd uciekli do Polski w obawie o swoje życie. … przyjął ich mile Bolesław Krzywousty Król Polski, i w dobra ich w Rawskiem województwie opatrzył, gdzie wiele zamków i miast pofundowali i familią swoję w tym tam kraju rozplenili. W tym samum herbarzu, pod hasłem „Raciborski” podane jest: herbu Rawicz, z ziemi Czerskiej. Potwierdza to miejscowość Racibory, położona 15 km na południowy zachód od Piaseczna. Z rodu tego pochodził Jan Raciborski, dziekan kolegiaty Św. Jana Chrzciciela w Warszawie, a także kanonik pułtuski i oficjał warszawski, właściciel wielu wsi na terenie obecnego powiatu piaseczyńskiego – w tym gminy Lesznowola – oraz dzielnicy Ursynów m. st. Warszawy.
W 1628 r. Jan Raciborski przekazał kapitule kolegiackiej w Warszawie część swego majątku, tworząc w ten sposób pierwszą ze swoich fundacji. Na rzecz kapituły przekazał wówczas wieś Zgorzała z przyległościami, w związku z czym kapituła miała część uzyskanych dochodów przeznaczać na powiększenie i utrzymanie szpitala w Piasecznie, natomiast druga część tych dochodów przeznaczona była na biednych studentów, którzy najpierw mieli się kształcić w szkole przy kolegiacie warszawskiej Św. Jana, potem w Krakowie lub u oo. jezuitów w Pułtusku. W przypadku braku studentów dochód należało przeznaczyć na szpital w Piasecznie oraz na koszta administrowania majątkiem. Do akt grodzkich warszawskich darowizna została wpisana 23 czerwca 1629 roku. Należy w tym miejscu dodać, iż Jan Raciborski wcześniej z własnych funduszy ufundował wspomniany wyżej szpital w Piasecznie.
Kolejną fundację utworzył Jan Raciborski w 1630. Była to tzw. fundacja Dawidy. W jej skład wchodziły dobra: Dawidy, Łady, Ślazy, Folwarkowo, Skupice oraz Jeziorki z przyległościami i wszystkimi dochodami. Darowizna przekazana została kapitule Św. Jana, pod warunkiem, że dochód szacowany na 200 złp (tj. 138 gramów złota) rocznie zostanie podzielony na cztery części, z których pierwsza zostanie przeznaczona na biednych studentów, synów szlacheckich pochodzących z ziemi czerskiej (50 złp); druga – na takich samych studentów pochodzących z ziemi warszawskiej (50 złp); trzecia – dla biednych studentów plebejskich z obydwu ziem (50 złp) uczących się w Szkołach Nowodworskiego lub Akademii Krakowskiej na wydziale sztuk wyzwolonych. Pozostały dochód w wysokości 50 złp rocznie przeznaczony był na utrzymanie szpitala w Piasecznie. Prawo wyłaniania studentów do wspomożenia z fundacji, Raciborski scedował na sędziów ziemskich ziemi czerskiej i warszawskiej. Gdyby nie chcieli się tego podjąć, prawo przechodziło na miejscowych plebanów. W aktach grodzkich warszawskich i kapitulnych fundacja została zarejestrowana w 1630 roku.
Niespodziewana trudność z realizacją woli testatora pojawiła się w związku z odmową sędziów ziemskich wskazywania kandydatów na studentów. Kapituła warszawska (jako depozytariusz majątku Raciborskiego) prawo to przelała na rzecz rektora Akademii Krakowskiej. Śledząc dzieje obydwu fundacji Raciborskiego można dojść do wniosku, iż kapituła warszawska nie mogła sobie poradzić z nadzorowaniem majątku i realizacją woli testatora. Trudności były tym większe, że dobra Raciborskiego znacznie ucierpiały podczas „potopu” szwedzkiego, co sprawiło, iż dochody z nich pokrywały zaledwie koszta ich utrzymania, tak przynajmniej twierdzili arendarze. Nuncjusz w reskrypcie z 4 lipca 1678 r. stwierdził, że na ową niemoc składała się bierność sędziów ziemskich, niemożliwość wykonania tego zadania przez rektora i dziekana Akademii Krakowskiej, niedbałość kapituły Św. Jana i wreszcie wszystkich razem. W tej sytuacji, kapituła warszawska 19 maja 1677 r. przekazała dobra Dawidy ze wszystkimi przyległościami na rzecz księży misjonarzy, mających wówczas swoją siedzibę w Warszawie przy Krakowskim Przedmieściu (kościół Św. Krzyża). W późniejszych dokumentach odnajdujemy jednak informacje, iż księża Misjonarze otrzymali także wieś Zgorzała z przyległościami, co oznacza, iż obydwie fundacje Raciborskiego przekazane zostały na rzecz tego zgromadzenia. W zamian za majątek, kapituła otrzymała od księży Misjonarzy usługę w postaci bezpłatnego kształcenia (na rzecz kolegiaty) czterech kleryków rocznie. Usługa ta, z różnym natężeniem, realizowana była do Powstania Styczniowego, po którym to zakon został rozwiązany, a jego mienie przeszło na własność skarbu rosyjskiego.
Obecnie (2023 r.) Czersk to wieś w gminie Góra Kalwaria (powiat piaseczyński). Oprócz „trwałych”, majestatycznych ruin zamku w Czersku zachował się średniowieczny miejski układ urbanistyczny, chociaż zabudowa nie przypomina miejskiej. Miejscowość posiada specyficzną aurę; urzeka sielskimi krajobrazami. Jest miejscem urokliwym, a na dodatek oddalonym, tylko około 40 kilometrów od Ursynowa.
