Warszawa do grona głównych miast Polski weszła późno, jednakże korzystne położenie od samego początku sprzyjało jej dynamicznemu rozwojowi. W wyniku unii z Litwą doszło do wzrostu znaczenia Warszawy. W 1408 książę mazowiecki Janusz I Stary wykupił Warszawę, a w 1413 przeniósł stolicę Księstwa Mazowieckiego z Czerska właśnie do przyszłej stolicy Polski. Wróćmy jednak do początków.
Od drewnianego grodu po wielkie miasto
Najstarsze ślady bytności człowieka na terytorium współczesnej Warszawy pochodzą z końca starszej epoki kamienia, a więc około 12 tysięcy lat p.n.e. W kolejnych stuleciach terytorium obecnej stolicy Polski sporadycznie było zamieszkiwane przez plemiona. Bez wątpienia ważnym świadectwem bytności Słowian jest grodzisko na Grochowie, istniejące już w X wieku. Do końca XV wieku na terenie obecnej Warszawy istniały wzmiankowane w źródłach osady jak: Tarchomin, Młociny, Białołęka, Żerań, Wawrzyszew, Palikowo, Mostki (Powązki), Targowe, Warszewa, Kamion, Grochowo, Wielka Wola, Kawęczyn, Gocław, Solec, Jazdów, Rakowo, Czechowice, Skorosze, Mokotów, Wyględowo-Kościesze, Zerzno, Służewo, Milanowo, Zawady, Kaczkowo, Miedzeszyn oraz Powsino.
Interesujące nas miasto nad skarpą wiślaną powstało na przełomie XIII i XIV wieku nad rzeką Kamionką. Było to miejsce strategiczne – lokalizacja grodu to "cypel" skarpy wiślanej pomiędzy dwoma potokami spływającymi z niej: pierwszy (Kamionka) płynął mniej więcej wzdłuż współczesnej ulicy Grodzkiej, a drugi z rejonu placu Zamkowego przez dziedziniec kuchenny Zamku Królewskiego. Gród otoczony był wałem ziemno-drewnianym, zaś jego pozostałości odkryto w czasie renowacji pałacu pod Blachą. Z czasem powstała najpierw Wieża Grodzka, a potem cała osada miejska. Założono ją w polu, czyli na tzw. "surowym korzeniu".
Powstające miasto zyskało prawa prawdopodobnie podczas panowania księcia mazowieckiego Bolesława II (1251-1313). Powodem powstania nowego miasta było jego strategiczne położenie. Skarpa Wiślana dawała możliwość kontroli rzeki przy niewielkim nakładzie militarnym. Przez to miejsce biegł również szlak z Sochaczewa na wschód. Trzecim szlakiem była droga lądowa północ-południe z Czerska do Zakroczymia, ponad skarpą, śladem takich współczesnych ulic jak Nowoursynowska, Mokotowska, Krakowskie Przedmieście, Świętojańska, Nowomiejska.
Średniowieczne dokumenty z Warszawy świadczą, że było to raczej zwyczajne miasto o kupiecko-rzemieślniczym kształcie. Wokół miasta rozwijały się osady rolnicze, które zaopatrywały nie tylko Warszawę, ale też uczestniczyły w handlu wiślanym. Pierwsi osadnicy pochodzili przede wszystkim z Torunia. Podobnie jak w innych miastach na prawie chełmińskim charakterystyczne były wąskie parcele – 9-metrowej szerokości oraz prostopadły układ ulic. Co ciekawe, niemal identyczny układ zauważyć można m. in. w Iławie. W XIV wieku miasto zajmowało powierzchnię około 10 hektarów, wytyczono w nim 12 ulic oraz około 150 posesji, z czego 40 przy rynku, a otoczyły je najpierw wały, a potem mury z dwiema bramami: Nowomiejską (Łazienną) oraz Krakowską (Mieszczan).
Średniowiecznej Warszawie przysłużył się przede wszystkim książę mazowiecki Janusz I Starszy. Był on inicjatorem budowy Domu Wielkiego (Curia Maior), który dziś jest najstarszą, gotycką częścią Zamku Królewskiego. Książę lubił spędzać w Warszawie niedzielę, a także święta. 4 czerwca 1413 roku, w przywileju zebrano wszystkie dotychczasowe udogodnienia dla mieszkańców miasta, określono jego granice oraz dni targowe (czwartek dla Starej Warszawy, poniedziałek dla Nowej).
Handel Wiślany podstawą rozwoju
Warszawa weszła w okres dynamicznego rozwoju. Stare miasto okalały coraz okazalsze fortyfikacje, zwieńczone basztami i bramami. Po wojnie 13-letniej odblokowanie handlu wiślanego Korony spowodowało jeszcze dynamiczniejsze tempo rozwoju miasta. A jak wyglądało życie w ówczesnej Warszawie? Z pomocą przychodzą liczne źródła – od dokumentów sądowych, poprzez spisy praw miejskich, aż po prowadzone przez kościół kroniki i księgi.
Pracowano wówczas bardzo dużo – przez 250 dni w roku, sześć dni w tygodniu i po kilkanaście godzin dziennie. Zdecydowanie najliczniejszą grupą zawodową w dawnej Warszawie byli rzemieślnicy. Byli to głównie kowale, rzemieślnicy obrabiający skóry, sporo było również bednarzy, tkaczy czy krawców. Najmniej było wysoko wykwalifikowanych specjaliatów – złotników, tkaczy złotem czy malarzy. Niewielu było również aptekarzy, mieczników i kuszników. Jeśli chodzi o zarobki, to elitą byli złotnicy i rymarze, a najmniej zarabiali garncarze.
Drewniany dom kosztował 480 groszy. Za konia trzeba było z kolei zapłacić od 100 do 200 groszy. Zwykły robotnik musiał więc pracować na dom przez dwa lata, a na konia – od 6 do 10 miesięcy. Z kolei roczne utrzymanie rodziny kosztowało 32 gramy srebra. Ludność przyszłej stolicy Polski nie przekraczała wówczas kilku tysięcy mieszkańców, zaś najczęściej emigrowali do niej mieszkańcy mniejszych miejscowości na Mazowszu.
