W haśle zamieszczonym w „Wielkiej Encyklopedii Radzieckiej” (1950), gdzie napisano, że imperialiści powołali ARA „żeby utworzyć w Rosji Radzieckiej aparat służący działalności szpiegowskiej i sabotażowej oraz wspieraniu elementów kontrrewolucyjnych”. W 1958 roku „Izwiestia” zaatakowały Hoovera po jego przemówieniu na Wystawie Światowej w Brukseli: „To on stał na czele niesławnej Amerykańskiej Agencji Pomocy, która tak bezwstydnie wspierała wszelkiej maści wrogów władzy radzieckiej pod płaszczykiem rzekomej troski o głodujących”.
Douglas Smith – amerykański historyk, wykładowca i dyplomata, osobisty doradca Ronalda Reagana wydał w 2019 r. książkę, która została przetłumaczona na polski i opublikowana w roku 2024 przez krakowskie Wydawnictwo Literackie pod tytułem „Rosyjska misja. Zapomniana opowieść o tym, jak Amerykanie uratowali Związek Sowiecki przed upadkiem”. Jest to przejmująca opowieść o wielkiej klęsce głodu w porewolucyjnej Rosji oraz o amerykańskiej pomocy dla głodujących.
W tym miejscu należy przypomnieć, że już w końcowej fazie I wojny światowej Amerykanie podjęli działania nakierowane na pomoc wyniszczonej przez wojnę Europie (nie tylko). Na początku 1919 r. inżynier górniczy i biznesmen – Hubert C. Hoover nakłonił prezydenta Stanów Zjednoczonych Woodrow Wilsona do utworzenia Amerykańskiej Agencji Pomocy (ARA). Organizacja ta, którą kierował Hoover, działała po I wojnie światowej w trzydziestu dwóch krajach, w tym, m.in. w Niemczech, Austrii, Rosji i Polsce. ARS wsparła żywnością i odzieżą około 200 mln poszkodowanych na całym świecie. Znaczna część tej pomocy przeznaczona była dla Polski (ok. 20 proc.), szczególnie dla polskich dzieci. Tylko w ciągu sześciu miesięcy 1919 r. do Polski dotarło z USA 254 tys. ton żywności, 6 tys. ton odzieży oraz 63 mln USD. Amerykańska pomoc humanitarna dla Polski, kierowana przez Hoovera, trwała do czerwca 1922 r. Obejmowała dostawy zboża, mleka, tłuszczów, odzieży oraz sprzętu technicznego. Nakierowana była szczególnie na ratunek niedożywionych dzieci i karmiących matek. Szacowano, że 47 proc. dzieci w Polsce była poważnie zagrożonych chorobami. ARA niosła także wsparcie innym potrzebującym - repatriantom, nauczycielom, studentom, emerytom. Akcją objęto około 1,3 miliona najmłodszych mieszkańców Polski.
Niezależnie od pomocy dzieciom, ARA dostarczyła do Polski odzież i urządzenia techniczne, w tym, m.in. 700 tysięcy par butów oraz tyleż płaszczy. Symbolem wdzięczności Ameryce był pomnik odsłonięty 29 października 1922 r. na skwerze (obecnie imienia Hoovera) przy Krakowskim Przedmieściu w Warszawie. Pomnik przedstawiał dwie kobiety z dziećmi na ramionach. Autorem rzeźby był Xawery Dunikowski, który inspirował się dwoma rzeźbami znajdującymi się w Kalifornii na tamtejszym Stanford University. Na marginesie można dodać, że w 2024 r. zawiązał się społeczny komitet, który działa na rzecz odbudowy tego monumentu. My pamiętamy o amerykańskiej pomocy, ale Rosja, która otrzymała pomoc nieporównywalnie większą, wręcz jej zaprzecza. Pomoc amerykańska dla ludności Rosji Sowieckiej w latach 1921 – 1923 uratowała od śmierci głodowej miliony ludzi. Uzasadniona jest teza, że gdyby nie ta pomoc, to Związek Sowiecki upadłby w wyniku buntu głodujących. Przez wiele miesięcy komuniści ukrywali fakt narastającego głodu. Jednak latem 1921 r. nawet w sowieckiej prasie zaczęły pojawiać się makabryczne opisy. Na przykład o pewnej kobiecie, która odmówiła wydania ciała zmarłego męża. „Nie oddamy go – krzyczała, gdy przedstawiciele władz przyszli go zabrać - sami go zjemy, jest nasz”.
Klęska głodu w Związku Sowieckim w latach 1921-1922 spowodowana była zniszczeniami rewolucji i wojny domowej, ale także wielką klęską nieurodzaju z apogeum w 1921 r. oraz samą „władzą radziecką”. Taktyka komunistów zmierzająca do zdobycia zboża polegała na podsycaniu walki klas na prowincji. Bolszewicy tworzyli komitety biedoty (kombiedy), żeby konfiskowały zboże należące do zamożniejszych gospodarzy, tak zwanych kułaków i przekazywali je państwu. Utworzono również Armię Rekwizycyjno-Zaopatrzeniową (Prodowolstwienno-rekwizicyonnaja armija, inaczej Prodarmija). Chłopów zostawiano nie tylko bez czegokolwiek do jedzenia, ale także bez ziarna do zasiewów, czyli pozbawiano żywności w kolejnym roku. Po skonfiskowaniu całego ziarna chłopi najpierw karmili istniejący jeszcze inwentarz słomą ze strzech zabudowań gospodarczych. Kiedy zjedli wszystkie zwierzęta, sięgali po strzechę nad chałupą, wymieszaną z gliną lub łobodą, próbowali napełnić swoje puste żołądki.
Taka polityka władz radzieckich wywołała falę buntów. Największy miał miejsce w guberni tambowskiej, w którym brało udział ok. 50 tysięcy partyzantów pod przywództwem Aleksandra Antonowa. Bunt został brutalnie stłumiony przez Armię Czerwoną pod dowództwem Michaiła Tuchaczewskiego. Wtedy Lenin ostrzegał swoich towarzyszy: „Wojna chłopska jest dla nas znacznie bardziej niebezpieczna niż wszyscy Denikinowie, Kołczakowie i Judenicze razem wzięci”. Przeciwko władzy komunistów wystąpili nawet „najwierniejsi z wiernych”, to jest marynarze z Kronsztadu. Rozstrzelano ponad tysiąc osób, a sześć tysięcy zamknięto w więzieniu . Bunt krwawo stłumiono. Nadal stosowano bezwzględny terror, a głód tylko narastał. Nawet „Prawda” w wydaniu z 12 lipca 1921 r. nazwala głód „katastrofą dla całej Rosji, mającą wpływ na każdy aspekt życia gospodarczego i politycznego kraju”. Z inspiracji komunistów, Maksym Gorki wystosował w dniu 13 lipca 1921 r. list otwarty „Do wszystkich uczciwych ludzi”, w którym napisał m.in.: „Proszę wszystkich uczciwych Europejczyków i Amerykanów o niezwłoczną pomoc dla narodu rosyjskiego. Dajcie nam chleba i lekarstw”. W lipcu 1921 r. list ten, opublikowany przez amerykańską prasę, trafił w ręce Hoovera. Już 23 lipca Hoover odpisał Gorkiemu, że jest poruszony sytuacją oraz poprosił, by rząd sowiecki oficjalnie wystąpił do ARA o pomoc. W imieniu sowieckich władz 26 lipca 1921 r. Lew Kamieniew zaakceptował ogólne warunki pomocy, których szczegóły miały być uzgodnione między stronami w Rydze, co nastąpiło 20 sierpnia 2021.
Już 1 września pierwszy statek z pomocą wpłynął do portu w Piotrogrodzie, a 25 września ARA uruchomiła pierwszą kuchnię w tym mieście. W ciągu dwóch lat pomocy w Rosji zatrudniono łącznie 380 Amerykanów, którzy kierowali rosyjskimi pracownikami ARA. W samym tylko okręgu kazańskim 30 tysięcy rosyjskich pracowników ARA żywiło 2 miliony ludzi dziennie. W kwietniu 1922 r. jedna trzecia ludności Republiki Baszkirskiej była w całości uzależniona od racji żywnościowych ARA. We wrześniu 1922 r. Amerykanie w Ufie zarządzali rosyjskim personelem liczącym 30 tys. osób i żywili 1,6 miliona ludzi w 2750 kuchniach. Na Wszechzwiązkowym Zjeździe Sowietów w Moskwie 23 grudnia 1921 r. Lenin poinformował towarzyszy, że amerykańska pomoc nie wystarczy na całkowite zażegnanie klęski, ale podkreślił, że jest to znaczące wsparcie, które w znacznym stopniu złagodzi cierpienie głodujących. Głód był przerażający, albowiem doprowadzał nawet do spożywania ludzkiego mięsa. Kanibalizm był zjawiskiem wówczas powszechnym na Powołżu, m.in. w powiecie pugaczowskim. Władze nie wiedziały co robić z aresztowanymi za kanibalizm. Złamali prawo, ale jakie? Na pytanie, dlaczego to robili, odpowiadali – z głodu. W baszkirskim wydaniu „Izwiesti” zamieszczony był następujący tekst: „W rejonach występuje bardzo wiele przypadków ludzi spożywających ludzkie mięso. Doprowadzeni do obłędu przez głód ćwiartują swoje dzieci i zjadają. Stojąc w obliczu śmierci głodowej, spożywają ciała zmarłych”.
Oficjalnie władze sowieckie pomagały ARA, ale lokalni czynownicy i służby bezpieczeństwa utrudniały życie Amerykanów i często aresztowały rosyjskich pracowników ARA. Transport tysięcy ton żywności często utrudniali pracownicy kolei, wymuszając w ten sposób łapówki od ARA. Podczas jednej z narad kierownictwa ARA z sowieckimi władzami (Kamieniew, Dzierżyński, Ejduk i inni), William Haskell poskarżył się Dzierżyńskiemu na postępowanie kolejarzy. W ciągu dwóch tygodni problemy na kolei ustały. Panuje opinia, że w latach 1921-1923 pomoc Stanów Zjednoczonych ocaliła w Rosji życie ponad dziecięciu milionom ludzi. ARA organizowała także akcje szczepień przeciwko cholerze, tyfusowi i ospie. Amerykanie zaopatrzyli w środki medyczne i sprzęt około 5 tys. szpitali. W całej Rosji ARA odkażała zarobaczoną odzież, rozprowadzała mydło wydawała leki i finansowała publiczne łaźnie. Otworzyła klinikę chorób wenerycznych i sponsorowała sanatorium dla dzieci chorych na gruźlicę. Reprezentując i wykorzystując fundusze amerykańskich fundacji udzielała pomocy rosyjskim uczonym, nauczycielom akademickim, studentom i artystom. W Moskwie stworzono program dożywiania dla ponad 4 tys. studentów. Podobne programy objęły Piotrogród, Kijów, Jekaterynosław i Odessę. W szczytowym okresie akcji pomocowej (sierpień 1922 r.) ARA codziennie żywiła 10,5 miliona osób, co stanowiło około jednej czwartej ludzi mieszkających w strefie głodu.
Maksym Gorki w liście do Hoovera z 30 lipca 1922 r. pisał m.in.: „Wasza pomoc zapisze się w historii jako wyjątkowe i gigantyczne osiągnięcie godne najwyższej chwały i na długo pozostanie w pamięci milionów rosyjskich dzieci, które uratowaliście od śmierci”. Głód w Rosji z lat 1921-1923 minął. Latem 1923 r. Amerykanie opuścili Związek Sowiecki, a ideolodzy komunistyczni zrobili wszystko, by narody ZSRR zapomniały o amerykańskiej pomocy (patrz: Wielka Encyklopedia Radziecka). My w Polsce nie zapomnieliśmy. Symbolem jest (był) wspomniany pomnik w Warszawie, ale także szczególne podziękowanie dla całego narodu amerykańskiego, które miało miejsce w 1926 r. Wówczas to Leopold Kotnowski przekazał w Białym Domu „Polską Deklarację o Podziwie i Przyjaźni dla Ameryki”. Był to zbiór 111 tomów zawierających pozdrowienia i podpisy przedstawicieli wszystkich szczebli władz II Rzeczypospolitej oraz około 5,5 miliona podpisów uczniów polskich szkół. Główny organizator akcji Herbert Hoover, realizując humanitarną pomoc dla kilkudziesięciu krajów, ułatwił wejście Stanów Zjednoczonych na arenę międzynarodową i zajęcia na niej poczesnego miejsca. Dzięki niemu Ameryka stała się symbolem dostatku, możliwości i humanitaryzmu, ale także potęgi. Być może to stało się przepustką dla niego do wielkiej polityki i wyboru na prezydenta USA.
Fot. Pomnik Wdzięczności Ameryce. Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe.
