Aleksander Mikołajewicz wstąpił na tron w wieku 37 lat. Wcześniej, bo w wieku 23 lat ożenił się z Marią, księżniczką Hesji-Darmstadtu, z którą miał ośmioro dzieci. Jego morganatyczną żoną była Katarzyna Dołgorukowa, z która miał troje dzieci. Wielką miłością Aleksandra była Polka Olga Kalinowska, z którą miał (?) syna Bogdana (ur. 1848 r.).
Po objęciu rządów w 1855 r. Aleksander II stanął wobec nadzwyczaj trudnej sytuacji wewnętrznej i zewnętrznej Rosji. Gigantyczne wydatki wojenne w połączeniu z dotkliwą klęską militarną Rosji spowodowały potężniejące z każdym rokiem bunty chłopskie. Ratunkiem było zniesienie poddaństwa. Car w 1861 r. przeprowadził reformę rolną, która objęła prawie 23 miliony chłopów. Stworzył sieć niezawisłych sądów z prawem do obrony przez podsądnych. Już w 1856 r. zainicjował cały szereg reform w siłach zbrojnych, których kulminacja przypada na lata 70. Być może wysokie koszty reform były przyczyną zgody Aleksandra II na sprzedaż w 1867 r. Alaski Stanom Zjednoczonym za 7,2 mln dolarów w złocie, co odpowiadało sumie 11 mln rubli. Sprzedaż Alaski była i jest do dnia dzisiejszego jednym z najpoważniejszych zarzutów stawianych Aleksandrowi II.
Warto w tym miejscu poświęcić chwilę uwagi stosunkom rosyjsko-amerykańskim w okresie Aleksandra II i prezydenta Abrahama Lincolna. Niektórzy badacze na dowód podobieństwa obu władców przytaczają decyzję o uwłaszczeniu chłopów przez Aleksandra II ( 19 lutego/3 marca1861) oraz proklamację znoszącą niewolnictwo („Emancipation Proclamation) przez Lincolna z 1 stycznia 1863 r. Twierdzą oni także, że bez poparcia cara zwycięstwo Unii nad konfederatami nie byłoby takie oczywiste. Konfederatom sprzyjała Francja Napoleona III, który przychylnie patrzył na powstanie styczniowe w Polsce. Liczyła się geopolityka, gdzie rywalem Rosji i Stanów Zjednoczonych była Wielka Brytania, która blokowała Rosji zajęcie cieśnin czarnomorskich oraz wyjście na Zatokę Perską. Stanom Zjednoczonym natomiast, Anglia blokowała zdobycie mocarstwowej pozycji na morzach i oceanach. W wojnie krymskiej Stany Zjednoczone wyraźnie sympatyzowały z Rosją. W wojnie secesyjnej w Ameryce, Rosja sprzyjała Unii, a Anglia i Francja sympatyzowały z Konfederacją. W maju 1863 r. Unia nie poparła wspólnej akcji dyplomatycznej Francji, Wielkiej Brytanii i Austrii w sprawie dyplomatycznego wsparcia sprawy polskiej, albowiem godziła ona w polityczne interesy Rosji. Stanowisko Waszyngtonu ogłoszone zostało w petersburskiej prasie, co stanowiło moralne wsparcie dla pacyfikacji powstania w Polsce. Rosja zrewanżowała się wysyłając 6 okrętów wojennych pod dowództwem Stiepana Liesowskiego, które w połowie września 1863 r. zacumowały przy nadbrzeżach Nowego Jorku oraz dalsze 4 okręty pod dowództwem Andrieja Popowa, które zakotwiczyły w San Francisco. Gdy po zamachu Korakozowa na Aleksandra II (16 kwietnia 1866 r.), Kongres Stanów Zjednoczonych wystosował specjalną deklarację podpisaną przez nowego prezydenta – Androw Johnsona i przez specjalnego delegata przewiezioną na okrętach do Petersburga, nastąpiło swoiste apogeum przyjaźni pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a Rosją.
Kilkakrotnie dokonywano zamachów na życie cara. Pierwszego dokonał Rosjanin Dmitrij Władimirowicz Karakazow (1840-1866) 4/16 kwietnia 1866 r. w Ogrodzie Letnim w Petersburgu. Rok później, 6 czerwca 1867 r. zamachu na Aleksandra II dokonał w Paryżu – pochodzący z Wołynia - Antoni Berezowski. Zamach spowodował wznowienie represji antypolskich, szczególnie na prawobrzeżnej Ukrainie. 2/14 kwietnia 1879 r. nieudanego zamachu dokonał Aleksander K. Sołowijow, a 5/17 lutego 1880 r. w Pałacu Zimowym w Petersburgu dokonano kolejnego, nieudanego zamachu na imperatora. Car zginął 13 marca 1881 roku w zamachu bombowym, dokonanym w Petersburgu przez polskiego studenta Ignacego Hryniewieckiego, aktywistę „Narodnej Woli”, który także poniósł śmierć w tym zamachu.
Aleksander II przebywał w Warszawie w 1856, w 1860 i 1867 oraz w 1870, 1874 (13.VIII), 1876 i 1879 roku. W 1879 r. Aleksander II przybył do Warszawy 17/29 sierpnia o 23.00. Następnego dnia na Polu Mokotowskim odbyła się wielka parada ogólna wojsk, przygotowana dla cara.
Materialnym śladem bytności Aleksandra II w Królestwie w 1879 r. jest dworzec kolejowy w miejscowości Aleksandrów Kujawski. Do 1914 r. było to kolejowe przejście graniczne pomiędzy Rosją a Prusami; pomiędzy Koleją Bydgoską, a pruskimi Kolejami Wschodnimi. Miejscowość i stacja początkowo nazywały się Trojanów. Tam, w 1860 r. wybudowano graniczny dworzec kolejowy. Rozbudowany został w końcu lat 70. XIX w. wg projektu Stanisława Trembińskiego. Przebudowa związana była z planowanym spotkaniem na granicy cesarza Aleksandra II z cesarzem Wilhelmem I. Do spotkania doszło 4 września 1879 r.. Wówczas także zamieniono nazwę na Aleksandrów Pograniczny, a w wolnej Polsce na Aleksandrów Kujawski.
Cesarz Aleksander II w stosunku do Królestwa Polskiego reprezentował dwie odmienne postawy. Jedną, dającą możliwość odzyskania przez Polaków praw utraconych w wyniku represji polistopadowych oraz drugą – całkowicie odmienną, zmierzającą do pełnego podporządkowania Polski imperium rosyjskiemu. Cezurą, rozgraniczającą te dwie postawy, było powstanie styczniowe.
Aleksander II zniósł stan wojenny w Królestwie Polskim; ułaskawił także większość syberyjskich zesłańców. W 1857 roku zezwolił na otwarcie w Warszawie Akademii Medyczno-Chirurgicznej, a w 1862 r. - Szkoły Głównej. Powołał ją dyrektor Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Aleksander Wielopolski na mocy ukazu Aleksandra II. Inauguracja uczelni miała miejsce 25 listopada 1862 r. W 1861 roku utworzono samorząd terytorialny na terenie Królestwa. Wykonawcą jego planów stał się margrabia Aleksander Wielopolski (1803-1877), który wówczas (18.VI.1862) został naczelnikiem rządu cywilnego w Królestwie Polskim. „Wielopolski nawiązał nie tylko do statutu z 1832 r., ale częściowo również do konstytucji z 1815 r.
W okresie popowstaniowym cesarz Aleksander II zainicjował administracyjną unifikację Królestwa Polskiego z Cesarstwem oraz uruchomił proces głębokiej rusyfikacji. objęła ona zarówno Królestwo Polskie, jak też, tzw gubernie zachodnie, w tym tereny dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, a symbolem tych działań jest generał-gubernator wileński – Michaił Murawjow. Przy czym jednym ze sposobów walki z polskością (głównie w tzw. Kraju Zaniemeńskim), było wspieranie języka litewskiego, który od 1864 r. zapisywany mógł być tylko alfabetem rosyjskim.
Aleksander II osobiście nadzorował prace Komitetu Urządzającego w Królestwie Polskim oraz powołał Kancelarię Własną Jego Cesarskiej Mości do spraw Królestwa Polskiego. 17 maja 1867 r. podczas podróży do Paryża, na stacji granicznej w Wierzbołowie, Aleksander II wydal tzw. deklarację wierzbołowską, w której oznajmił, że kładzie kres dochodzeniom w sprawie powstania styczniowego.
W listopadzie 1865 r. władze rosyjskie dokonały sekularyzacji wszystkich dóbr kościelnych, z których dochody miały być łożone na utrzymanie nieskasowanych zakonów. Przejęto jednocześnie majątek nieruchomy, a także fundusze Kościoła, którymi od tego momentu miał zarządzać skarb państwa. Władze rosyjskie przejęły jednocześnie ciężar utrzymania duchowieństwa, którego pensje pokrywano ze skarbu państwa.
Rozważając działania Aleksandra II przed i po powstaniu styczniowym, należy – moim zdaniem – uwzględnić także jego osobistą tragedię, jaką dla cara była śmierć najstarszego syna – Mikołaja (1843-1865). Carewicz będąc następcą rosyjskiego tronu, był wszechstronnie przygotowywany do funkcji imperatora. Zadbano także o znalezienie mu właściwej kandydatki na żonę. W trakcie zagranicznej podróży w 1863 r. zaręczył się z duńską królewną Dagmarą, córką duńskiego króla Christiana IX. W.ks. Mikołaj Aleksandrowicz, na przełomie 1863 i 1864 r. zapadł na gruźlicę. W celach leczniczych wysłany został do Nicei, gdzie zmarł 24 kwietnia 1865 r., tj. w wieku 22 lat.
Ważnym krokiem w kierunku unifikacji ustroju Królestwa z ustrojem Cesarstwa było zastąpienie namiestników Królestwa Polskiego funkcją generał-gubernatora warszawskiego. Przepis ten wprowadzono dopiero po śmierci Berga, nie chcąc czynić przykrości czynownikowi, nadzwyczaj zasłużonemu w uśmierzeniu powstania styczniowego. Namiestnicy Królestwa stanowili „najwyższą półkę” imperialnej kariery urzędniczej. Generał-gubernator był natomiast jednym z piętnastu szefów generał-gubernatorstw, na które Rosja została podzielona w czasach Aleksandra II.
W okresie panowania Aleksandra II miało miejsce powstanie styczniowe oraz wielka fala popowstaniowych represji. Były one „okazją” do zasilenia sybirskich kopalń dodatkowymi rękoma do pracy, w tym do pracy w należących do Romanowów kopalń złota. Wiktoria Śliwońska ustaliła dotychczas nazwiska 38 997 osób określonych mianem „zesłańców postyczniowych”. Norman Davies, chyba nieco przesadził, pisząc: Osiemdziesiąt tysięcy Polaków rozpoczęło straszliwą podróż na Syberię – był to największy w dziejach caratu kontyngent więźniów politycznych”.
Represje popowstaniowe w Królestwie Polskim uspokoiły sytuację w kraju, ale na emigracji Polacy nadal demonstrowali wrogość do Rosji. Jej symbolem jest zamach na cara w Paryżu. 6 czerwca 1867 r. były powstaniec styczniowy Antoni Berezowski dokonał na hipodromie Longchamp nieudanego zamachu na przebywającego w Paryżu Aleksandra II. Za próbę zabicia cara, Berezowskiego skazano na dożywotnie zesłanie do Nowej Kaledonii, gdzie zmarł w zapomnieniu w 1916 r.
W Królestwie Polskim największe znaczenie społeczne miał ukaz cara Aleksandra II z 19 lutego/2 marca 1864 r. o uwłaszczeniu włościan (poddaństwo zniesione zostało pół wieku wcześniej na mocy art. 4. konstytucji Księstwa Warszawskiego). Uwłaszczenie przyjęte zostało w Królestwie, jako wielkie dobrodziejstwo, czego efektem były liczne dowody wdzięczności, jak np. pomnik cara w Częstochowie, czy istniejąca do dzisiaj dziękczynna kapliczka w Kozienicach przy ulicy Lubelskiej 111.
Interesujący jest opis kozienickich uroczystości: „… rano (5 marca 1865 r. - przyp. LK) „zebrało się przed miejscowym kościołem oprócz miejscowych mieszkańców przeszło 2 tysiące ludzi ze wsi i po nabożeństwie i uroczystych modłach duchowieństwo udało się z chorągwiami procesyjnie do Starej Wsi (odległej o 1 wiorstę od Kozienic), gdzie na miejscu wybranym pod przyszłą budowę kaplicy pod wezwaniem św. Aleksandra postawiono i poświęcono tymczasowy drewniany krzyż z napisem; „Dzień oswobodzenia włościan polskich, na pamiątkę potomstwu”.
Po przeprowadzeniu „reformy włościańskiej’ w Królestwie Polskim pozostało ok. 50 tys. gospodarstw drobnoszlacheckich oraz ok. 5 mln ha gruntów należących do ziemiaństwa oraz wchodzących w skład majoratów.
Warto zauważyć, że reforma włościańska w Królestwie była ostatnią w Imperium Romanowów. W czasach Aleksandra I, tj. w pierwszych latach XIX w. poddaństwo chłopów zniesiono w tzw. Pribałtyce, a w 1861 r. na pozostałym terytorium, z wyłączeniem Królestwa Polskiego.
Reforma rolna Aleksandra II przyczyniła się pośrednio także do podniesienia kultury rolnej, głównie w dużych gospodarstwach. Ich właściciele zmuszeni zostali warunkami rynkowymi do scalania gruntów, intensyfikacji produkcji rolnej oraz obniżania jej kosztów. W gospodarstwach tych – w okresie od reformy rolnej do pierwszej wojny światowej – na masową skalę wprowadzano maszyny rolnicze, a także uprawę okopowych i roślin pasternych. Na stosunkowo dużą skalę zaczęto stosować nawozy sztuczne. Pozytywne zmiany w gospodarstwach wielkoobszarowych były przeciwieństwem sytuacji w drobnych gospodarstwach włościańskich, w których podział gruntów w wyniku spadkobrania, doszedł do absurdu.
W czasach Aleksandra II nastąpił znamienny zwrot w polityce zagranicznej Rosji. Jej przegrana w wojnie krymskiej „podsumowana” została na kongresie w Paryżu. Tam, 30 marca 1856 r. zawarto „traktat paryski”, który zmusił Rosję, m.in. do wyprowadzenia swoich okrętów z Morza Czarnego oraz nieutrzymywania obiektów militarnych na wybrzeżach tego morza (neutralność Morza Czarnego).
Klęska Francji w wojnie z Prusami, spowodowała, że już 31 października 1870 r., ówczesny minister spraw zagranicznych Rosji Aleksander Gorczakow (1798-1883) oznajmił mocarstwom, że Rosja nie uznaje neutralności Morza Czarnego. Formalnie potwierdzono to podczas konferencji w Londynie w początkach 1871 r.
21 kwietnia 1877 r. wojska Aleksandra II uderzyły na Turków. Na południowo- wschodnim brzegu Morza Czarnego zdobyły Batumi, Kars i Trabzon, a na południowo zachodnim Adrianopol (Edirne), co oznaczało, że zbliżyły się do cieśnin czarnomorskich. W traktacie zawartym w San Stefano Rosji przyznano zdobycze, ale na kongresie w Berlinie w połowie 1878 r. bałkańskie nabytki zostały anulowane. Za to Austro-Węgry zagarnęły Bośnię i Hercegowinę, a Brytyjczycy wsparli Turcję.
Klęska Francji (1870) spowodowała usilne poszukiwanie przez nią strategicznego sojusznika, którym okazała się Rosja. Nastąpiło zacieśnienie współpracy tych dwóch państw. Uznały one, że współpraca niemiecko-austriacka stanowi zagrożenie zarówno dla Francji, jak też dla Rosji. Odpowiedzią Rosji były głębokie reformy w jej siłach zbrojnych oraz budowa – przy współudziale Francji – systemu fortyfikacji na zachodnich rubieżach Imperium, w tym - głównie – w Królestwie Polskim. Stan wrogości dwóch bloków militarnych swoją kulminację osiągnął w okresie pierwszej wojny światowej.
Ludwik Bazylow następująco podsumował rządy Aleksandra II: „Mimo pozornie liberalnych poczynań, mimo tylu przeprowadzonych reform, Aleksander nie odstępował od najsurowszego reżimu autokratycznego i stojąc niezachwianie na jego straży, karał z niezwykłą surowością wszelkie zakusy na system; więzienia oraz miejsca katorgi i zesłania były za jego czasów zawsze przepełnione, wydano też i wykonano niemało wyroków śmierci”.
Powyższy tekst, to wybrane fragmenty książki L. Królikowskiego pt.: Polskie królestwo Romanowów.
