W kraju, który w swej strukturze społecznej posiadał, pod koniec wojny 53 ,3 % chłopów, 27,6 % robotników (z tego 40 % stanowili robotnicy rolni), 11 % drobnomieszczan, 5,1 % inteligencji i pracowników umysłowych, a tylko 1,5 % burżuazji i ziemian, ponad 60 % żołnierzy byli to synowie chłopscy lub potomkowie robotników rolnych. W korpusie podoficerskim dominowali synowie robotników i drobnomieszczan bardziej wykształceni oraz synowie piśmienni bogatszych chłopów. W korpusie oficerskim dominowała inteligencja i synowie rodzin ziemiańskich. W pierwszej, zwycięskiej fazie wojny od stycznia 1919 r. do końca maja 1920 r. w wieloetnicznym państwie polskim ca 80 % żołnierzy to byli Polacy, mimo że stanowili oni ca 65 % ogółu społeczeństwa, Ukraińcy 15 %, Żydzi 10 % , Białorusini 6 %., Niemcy 2 %, Litwini 1 %. Postawy propaństwowe manifestowała w tym czasie tylko część Ukraińców i pozostałych mniejszości narodowych.
Dlaczego Witos stanął na czele Rządu Obrony Narodowej?
Wpływ na ten fakt historyczny miała druga faza wojny polsko-bolszewickiej. Porażki polskiej armii, jej odwrót spod Kijowa i Mińska Litewskiego.
Szybkie zbliżanie się wojsk Michaiła Tuchaczewskiego, Aleksandra Jegorowo i Armii Konnej Siemiona Budionnego do etnograficznych granic Polski, po pokonaniu „białych i różowych armii” Judenicza, Denikina, Wrangla – spowodowały spadek morale walczących naszych żołnierzy i oficerów oraz gwałtowny atak przywódców Związku Ludowo Narodowego ( Romana Dmowskiego, Stanisława Głąbińskiego, Stanisława Grabskiego, Wojciecha Korfantego) na Naczelnika Państwa i Naczelnego Wodza Józefa Piłsudskiego. Do kilkudziesięciu tysięcy wzrosły szeregi dezerterów, wśród których dominowali żołnierze chłopskiego pochodzenia, wracający do wsi rodzinnych na żniwa, po utracie wiary w polskie zwycięstwo, często skonfliktowani z oficerami własnych oddziałów.
Roman Dmowski – po krytyce Naczelnego Dowództwa na posiedzeniu Rady Obrony Państwa 19 lipca 1920 r opuścił Warszawę i udał się do Poznania, by pod wodzą gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego zorganizować Armię Zachodnią na wypadek klęski Frontu Północnego pod Warszawą. Dowodem słabości polskich struktur państwowych było podpisanie przez premiera Władysława Grabskiego 10 lipca 1920 r. w Spa układu z Głównymi Mocarstwami Sprzymierzonymi i Stowarzyszonymi, reprezentowanymi przez rząd brytyjski, w którym to układzie rząd polski zgodził się na rozejm polsko-sowiecki, respektujący linię z 8 grudnia 1919 r., tzw. linię Curzona z uwzględnieniem 10 km strefy neutralnej, na bezzwłoczne oddanie Litwie Wilna, udział w konferencji międzynarodowej w sprawie Galicji Wschodniej i przyjęcie decyzji Rady Najwyższej w sprawie granic litewskich, przyszłości Galicji Wschodniej , przyszłości Śląska cieszyńskiego i traktatu polsko-gdańskiego.
Ententa, szczególnie rząd brytyjski, który utrzymywał stosunki dyplomatyczne z rządem bolszewickim w Spa, chciały uczynić z Polski małe, uzależnione od siebie państwo za cenę wątpliwej pomocy w czasie rokowań o rozejm z bolszewicką Rosją, która wtedy była pewna opanowania Warszawy i sama chciała dyktować warunki pokoju z Polską, pozbawić ją silnej armii, korpusu oficerskiego, przemysłu obronnego, by pozostawić państwo z gospodarką kontrolowaną przez rady robotniczo-chłopskie.
Ciosem dla poprawnych stosunków polsko-litewskich był traktat litewsko-sowiecki z 12 lipca 1920 r., który przyznawał Litwinom Wilno, Wileńszczyznę, Grodzieńszczyznę oraz całe Augustowskie i Suwalskie po zakończeniu wojny. Tajna klauzula do traktatu pozwalała na przekroczenie granicy litewskiej przez Armię Czerwoną.
Tego dnia napłynęły smutne wieści z Warmii, Mazur i Pojezierza, gdzie w czasie plebiscytu listy polskie uzyskały 2,2 % głosów. Rada Najwyższa odrzuciła prośbę o przesunięcie terminu plebiscytu na bardziej spokojny czas. Pod wpływem tej klęski Sejm Ustawodawczy przyjął opracowaną przez prof. Józefa Buzka ustawę o statusie organicznym województwa śląskiego (o autonomii Śląska) wkrótce wykorzystywaną przez mniejszość niemiecką i opozycję przeciw obozowi rządzącemu. Tego samego dnia, z inicjatywy premiera W. Grabskiego, Sejm przyjął ustawę o reformie rolnej preferującej prawa żołnierzy i inwalidów wojennych.
Duże niebezpieczeństwo dla Polski, walczącej z bolszewikami, stanowiła cicha współpraca Niemiec z bolszewicką Rosją, udział komunistów niemieckich w Armii Czerwonej, pomoc wywiadu niemieckiego dla wywiadu bolszewickiego i wykorzystanie terytorium Prus Wschodnich przez rozbite przez armie polską oddziały bolszewickie. Mniejszość niemiecka na terenie części polskiego Pomorza i Pojezierza, przejściowo zajętych przez Armię Czerwoną, jawnie współpracowała z bolszewickimi okupantami.
Niedoceniany, w polskiej historiografii wojny polsko- bolszewickiej 1919-1921 W. Grabski utorował drogę do powstania koalicyjnego rządu Wincentego Witosa, zwanego Rządem Obrony Narodowej.
Rada Obrony Państwa (to była jego inicjatywa) zabezpieczała jednolite, koalicyjne kierownictwo nawy państwowej przy jednoczesnej obronie autorytetu Naczelnika Państwa i Naczelnego Wodza, lojalnie współpracującego z Prezydentem Rady Ministrów (premierem), energicznie kierującym koalicyjnym rządem. Premier, reprezentujący najliczniejszą warstwę społeczeństwa polskiego – chłopów, umiał skutecznie oddziaływać na nich, opanować dezercję i zachęcać do lojalnego spełniania obowiązków wobec państwa.
Grabski, przez rozmowy z przywódcami mniejszości wyznaniowych, głównie żydowskiej i protestanckiej, starał się zabezpieczyć ich lojalną współpracę w obronie państwa. Kościół katolicki, jego episkopat, mimo zastrzeżeń do polityki Naczelnego Wodza i jego belwederskiego obozu, a także do programu rolnego „Piasta”, bezwarunkowo poparł działania budujące jedność narodową pod kierownictwem Naczelnika Państwa i Rady Obrony Państwa w czasie wojny polsko- bolszewickiej. Apele jasnogórskie episkopatu z 7 i 27 lipca wzywały naród o spełniania obowiązków wobec państwa, zwalczania dezercji, wstępowania młodzieży do Armii Ochotniczej, opieki nad rodzinami pozbawionymi żywicieli, służącymi w armii.
Dokonania Rządu Obrony Narodowej Wincentego Witosa i Ignacego Daszyńskiego
Wincenty Witos był genialnym samoukiem, posiadając formalnie tylko cztery klasy szkoły podstawowej i żonę analfabetkę. Przeszedł on z powodzeniem wszystkie szczeble kariery społecznej od wójta Wierzchosławic do Rady Powiatu, posła do Sejmu Krajowego i Rady Państwa oraz przywódcy centrowego PSL „Piast” i wreszcie przewodniczącego Polskiej Komisji Likwidacyjnej, lokalnego rządu Galicji.
Budując swój koalicyjny gabinet zgody narodowej jako realista, umiał w nim zapewnić współpracę ministrów – ludzi Naczelnika Państwa: generałów Józefa Leśniewskiego, Kazimierza Sosnkowskiego oraz ministrów Juliusza Poniatowskiego i Kazimierza Bartla z PSL „Wyzwolenie” oraz zastępcy Przewodniczącego Rady Ministrów, przywódcy PPS Ignacego Daszyńskiego – z ministrami związanymi ze Związkiem Ludowo Narodowym i Narodowym Związkiem Ludowym, ministrami: Leopoldem Skulskim, Stanisławem Śliwińskim, Stanisławem Nowodworskim, Wiesławem Chrzanowskim, Władysławem Kucharskim.
Za premierem murem stali członkowie jego partii: minister oświaty Maciej Rataj i prezes NIK-u Władysław Kiernik. Witos mógł liczyć na lojalną współpracę licznej grupy bezpartyjnych ministrów, a także reprezentujących ruch liberałów gospodarczych i konserwatystów. Wśród nich wyróżniali się: książę Eustachy Sapieha – minister spraw zagranicznych, Władysław Grabski – minister skarbu, Gabriel Narutowicz – minister robót publicznych, Wiesław Chrzanowski – minister przemysłu i handlu, Edward Pepłowski – minister pracy i opieki społecznej.
Witos sparaliżował próby przywódców ZLN, podobnie jak Władysław Grabski, usunięcia Piłsudskiego z jego funkcji państwowych. Bronił autorytetu Naczelnika Państwa i Naczelnego Wodza na licznych spotkaniach publicznych w Poznaniu, Bydgoszczy i Warszawie. Jednocześnie przed piłsudczykami bronił autorytetu Wojciecha Trąmpczyńskiego, Stanisława Grabskiego, gen. Józefa Hallera, gen. Tadeusza Rozwadowskiego. Podkreślał, że w zwycięstwie nad bolszewikami istotną rolę odegrali przywódcy społeczeństwa obywatelskiego: Wojciech Trąmpczyński – Marszałek Sejmu Ustawodawczego i Przewodniczący Obywatelskiego Komitetu Obrony Państwa, gen. Józef Haller – Generalny Inspektor Armii Ochotniczej, Przewodniczący Wydziału Wykonawczego Obywatelskiego Komitetu Obrony Państwa, Leopold Skulski – organizator Straży Obywatelskiej, powoływanej przez samorządy terytorialne w skali krajowej, Artur Śliwiński – Przewodniczący Rady Obrony Stolicy.
Witos był zwolennikiem jak najszybszego zakończenia działań wojennych i wprowadzonych w życie 18 października 1920 r. rozejmu i pokoju ryskiego z 18 marca 1921 r. Godził się na kompromis zawarty w układzie pokojowym jeśli chodzi o granice, wysokość rosyjskich odszkodowań i uznania sowieckiej Ukrainy jako partnera układu pokojowego z pominięciem sojuszniczej Ukraińskiej Republiki Ludowej atamana Semena Petlury. Spieszył się z terminem zawarcia wspomnianego pokoju ze względu na termin plebiscytu na Górnym Śląsku – 20 marca 1921. Z myślą o plebiscycie Rząd Obrony Narodowej doprowadził do pospiesznego uchwalenia Konstytucji marcowej, 17 marca 1921, respektującej szeroki pakiet praw obywatelskich i dotychczasowe osiągnięcia socjalne. Ta demokratyczna konstytucja był dziełem kompromisu ZLN, PSL „Piasta” i PPS. W jej opracowaniu aktywną rolę odegrali reprezentanci wspomnianych partii: Edward Dubanowicz, Maciej Rataj, Mieczysław Niedziałkowski. Obóz belwederski zarzucał jej ograniczenie uprawnień prezydenta, wybieranego nie powszechnie, ale przez Zgromadzenie Narodowe. Większość sejmowa bała się szerokich uprawnień dla Józefa Piłsudskiego, który miał największe szanse zostać pierwszym prezydentem Rzeczypospolitej.
Do osiągnięć Rządu Obrony Narodowej, a przede wszystkim Naczelnika Państwa, zaliczyć należy sojusz polityczno-wojskowy z Francją i Rumunią. Francja, mimo wielu zastrzeżeń dyplomacji polskiej, była jedynym mocarstwem udzielającym Polsce pomocy politycznej, materiałowej i kadrowej w czasie Powstania Wielkopolskiego, II i III Powstania Śląskiego, wojny polsko-bolszewickiej i podziale Górnego Śląska po przegranym plebiscycie. W tej ostatniej sprawie istotną rolę odgrywały jej bezpośrednie interesy ekonomiczne – udział firm i banków francuskich w podziale po czerwcu 1922 r G. Śląska zgodnie z Konwencją Genewską. Rząd Obrony Narodowej, który nie był zwolennikiem III Powstania Śląskiego, wspierał szeroki front obywatelski, przy aktywnej pomocy Kościoła katolickiego i popieraniu działań Polskiego Komitetu Plebiscytowego, kierowanego przez Wojciecha Korfantego.
W ostatnich pracach o wojnie polsko bolszewickiej lat 1919-1921 staram się udowodnić tezę, że żaden rząd II Rzeczypospolitej w porównaniu do Rządu Obrony Narodowej Wincentego Witosa i Ignacego Daszyńskiego funkcjonującego od 24 lipca 1920 r. do 12 września 1921 r., nie miał tylu istotnych osiągnięć w porównaniu do wspomnianego rządu. A były to: zwycięskie bitwy z Armią Czerwoną, pokój ryski, demokratyczna Konstytucja marcowa, sojusz z Francją i Rumunią, szeroki ruch obywatelki na rzecz przyłączenia Górnego Śląska, przede wszystkim jego wielkoprzemysłowej części do Polski. U źródeł tych sukcesów legł pokój społeczny, jedność narodowa, silne centrum reprezentowane przez PSL „Piast” i Chrześcijańską Demokrację, niespotykana wcześniej aktywność społeczeństwa obywatelskiego, szczególnie młodzieży. Istotny udział w tym miał Prezydent Rady Ministrów Wincenty Witos – przywódca centrowego PSL „Piast” i Ignacy Daszyński, który z trudem opanował żądania lewicy PPS. Witos umiejętnie gasił konflikty między lewicą a prawicą, zmuszając wszystkie opcje polityczne do służby państwu w miesiącach zagrożenia jego istnienia.
Źródła rozpadu Rządu Obrony Narodowej
Był to proces rozpoczęty wystąpieniem z rządu 25 listopada 1920 r. Władysława Grabskiego (ministra skarbu) i Wiesława Chrzanowskiego – ministra przemysłu i handlu. Byli oni zwolennikami szybkiego uruchomiania mechanizmów gospodarki rynkowej w walce z szalejącą inflacją, urealnienia cen artykułów spożywczych (chleba) i przewozów kolejowych. Sugerowali radykalne oszczędności budżetowe, w tym ograniczenie wydatków na armię. W lutym 1921 r wystąpił z rządu Ignacy Daszyński, którego obecność w rządzie Witosa kwestionowana była przez znaczną część członków Rady Naczelnej PPS, domagających się od swego przywódcy uniezależnienia się od decyzji Naczelnika Państwa, aktywniejszej obrony interesów robotniczych w czasie wzrastającego bezrobocia i szybkiego wzrostu kosztów utrzymania związanych z szalejącą inflacją. Po Daszyńskim ustąpił z rządu Juliusz Poniatowski z „Wyzwolenia” – minister rolnictwa . Spora część rodaków miała pretensje do rządu za zbyt daleko idące ustępstwa wobec bolszewickiej Rosji w pokoju ryskim. W kraju trwał spór, kto jest głównym autorem zwycięstwa w bitwie warszawskiej. W takiej atmosferze Witos już w maju 1921 r. chciał złożyć dymisję , której nie przyjął Naczelnik Państwa, bojąc się, że po nim jego radykalni przeciwnicy, związani ze Związkiem Ludowo- Narodowym , przejmą ster rządu. Piłsudski obdarzył Witosa Orderem Orła Białego 11 lipca 1921 roku.
Fot. wikipedia
