Istotny wpływ na rozbudzenie świadomości narodowej Ukraińców zamieszkujących na terenie Rosji miała demokratyczna rewolucja marcowa 1917 r. Umożliwiła ona powstanie Centralnej Rady Ukrainy pod przewodnictwem Hruszewskiego. Wyłoniony przez nią Sekretariat Generalny zaczął tworzyć administrację państwową skonfliktowaną z Rządem Tymczasowym. Po rewolucji październikowej proklamowano powstanie Ukraińskiej Republiki Ludowej. Deklarowała ona pokój z państwami centralnymi potwierdzony w lutym 1918 r. w brzeskim traktacie pokojowym, który obiecał Ukraińcom Ziemię Chełmską i część Podlasia. Wywołał on powszechną akcję protestu ponad podziałami partyjnymi, w Polsce. Uległy wobec Niemców ataman P. Skoropadski, który wprowadził sądy wojenne, rekwizycję żywności, lekceważąc potrzebę reformy rolnej, był zmuszony 14 grudnia 1918 chronić swoje życie w Berlinie.
13 listopada tegoż roku działacze Ukraińskiej Republiki Ludowej powołali Ukraiński Dyrektoriat pod przewodnictwem Wynniczenki, a następnie S. Petlury i rozpoczęli powstanie narodowe przeciwko bolszewickiej Radzie Komisarzy Ludowych, która anulowała traktat brzeski.
6 stycznia 1919 r proklamowano w Charkowie powstanie Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Rad. Symon Petlura (1879-1926) był ukraińskim działaczem niepodległościowym, politykiem, atamanem. Był więziony za działalność niepodległościową przez władze carskie. W 1903 r. uciekł do Lwowa, gdzie związał się z socjalistami ukraińskimi. W 1905 wrócił do Kijowa i redagował socjalistyczne „Słowo”, a od 1912 r pismo „Ukraińskaja Źizń” w Moskwie. Po wybuchu rewolucji październikowej walczył o niepodległą Ukrainę jako przewodniczący Ukraińskiego Komitetu Wojskowego, a następnie jako członek Dyrektoriatu. Po obaleniu hetmana Skoropadzkiego, który przeszłość Ukrainy łączył z Niemcami, ogłosił się głównym atamanem Ukrainy i wkrótce przyszłość Ukrainy widział we wspólnej walce z bolszewikami, prowadzonej przez Polskę – sojuszniczkę zwycięskich mocarstw, które pokonały mocarstwa centralne, na czele z Niemcami.
Gdy Ukraińcy znaleźli się w kleszczach wojsk bolszewickich i denikinowskich, a ich terytorium było w większości okupowane przez przeciwników niepodległej Ukrainy, udało się Petlurze przekonać większość Dyrektoriatu Ukraińskiej Republiki Ludowej do wysłania 3 października 1919 r. do Warszawy (po zakończeniu wojny polsko-ukraińskiej o Lwów, Galicję Wschodnią i Wołyń) delegacji Dyrektoriatu na czele z Leonidem P. Poniatienko, zastąpionym 30 października na audiencji w Belwederze u Piłsudskiego przez Andrija Lewickiego. „ Piłsudski stwierdził, że konieczne jest ustanowienie, jak najbardziej przyjaznych stosunków pomiędzy Polską a Ukrainą, gdyż dany moment i wymogi chwili nie pozwalają na stratę czasu. Mówiono o współpracy wojskowej przeciwko Rosji i wielu zagadnieniach wiążących się z tą sprawą.”
W czasie kryzysu gabinetu Ignacego Paderewskiego w początkach grudnia 1919 r. Piłsudski, w rozmowach z grupą posłów z Galicji Wschodniej, podkreślał, że konieczne jest dążenie do porozumienia z Ukraińcami niezależnie od przyszłego statusu Galicji. Tego wymaga polska racja stanu, ze względu na imperialną politykę Rosji bolszewickiej.
W dniu 2 grudnia 1919 r w Kamieńcu Podolskim, siedzibie rządu Ukraińskiej Republiki Ludowej, ukazała się jego deklaracja o potrzebie współpracy polsko- ukraińskiej w walce z Armią Czerwoną w obronie niepodległości obu narodów. Zgodnie z tą deklaracją, do Warszawy przybył ataman Petlura, głowa Dyrektoriatu, który w czasie rozmowy w Belwederze, rozpoczętej 9 grudnia o godzinie 20.30, a zakończonej o 5 rano 10 grudnia 1919 r. omawiał sprawy związane ze stosunkami wzajemnymi, kwestię rosyjską, rozbudowę ukraińskich sił zbrojnych i powołania Sekcji Wojskowej przy Misji Dyplomatycznej Ukraińskiej Republiki Ludowej w Warszawie. Piłsudski otrzymał memoriały Naczelnego Dowództwa Armii Ukraińskiej, Ministerstwa Spraw Wojskowych i Zagranicznych URL. W dniu 3 styczna 1920 r. Piłsudski w rozmowie z delegacją ludności Podola, której przewodził Witold Zaleski, dowiedział się o opłakanym stanie gospodarczym tego regionu, w znacznym stopniu zasiedlonego przez Polaków. „W sprawie kwestii ukraińskiej Piłsudski stwierdził, że sytuacja tam jest bardzo skomplikowana. Kraj ten jest w trakcie powstania, to przeciwko bolszewikom, to przeciw Denikinowi. Trudno jest zrozumieć, czego Ukraińcy chcą ostatecznie. Ludność jest uzbrojona i stan umysłów jest bardzo niebezpieczny.”
W tym czasie na froncie bolszewickim Polska był w stanie obronny. Nie była przygotowana do kampanii zimowej ze względu na trudności aprowizacyjne, kłopoty sanitarne, brak ekwipunku i sprzętu.
25 lutego 1920 r ataman główny Semen Petlura w lokalu Sekcji Wojskowej Ukraińskiej Misji Dyplomatycznej (Warszawa aleja Róż 6/9) zorganizował naradę nad opracowaniem wytycznych, dotyczących współpracy wojskowej Ukraińskiej Republiki Ludowej z Rządem Polskim i jego instytucjami wojskowymi. Wytyczne te pozytywnie ocenił Piłsudski. W ich opracowaniu towarzyszyli Petlurze: minister spraw wojskowych płk Salskij, szef Misji gen. Wiktor Zieliński, gen. Junakiw i płk Didikowski.
W dniu swoich imienin 19 marca 1920 r. Piłsudski gościł w Belwederze, po raz pierwszy, siedmioosobową delegację Sekcji Wojskowej Misji Dyplomatycznej Ukraińskiej Republiki Ludowej z gen Wiktorem Zielińskim na czele „ Fakt ten stanowił poważny przełom między oboma narodami, wskazówkę dla postronnych obserwatorów co do rysującej się realnie możliwości współdziałania w kierunku budowy niezależnego państwa ukraińskiego we współpracy z Rzecząpospolitą.”
Nie wierząc w szczerość intencji pokojowych rządu bolszewickiego w związku z rozmowami w tej sprawie w Borysowie, Piłsudski, przed wydaniem rozkazu w dniu 17 kwietnia 1920 r. o uderzenia na Wołyń i Podole, prowadził rozmowy 20 stycznia 1920 r. z Andrejem Liwickim – z Ukraińskiej Misji Dyplomatycznej, w sprawie ukraińskiego mienia przejętego przez Wojsko Polskie, a następnie13 kwietnia w sprawie układu politycznego z Ukraińską Republiką Ludową
21 kwietnia została podpisana w Warszawie umowa polityczną między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Ukraińskiej Republiki Ludowej. Umowa ta stanowiła:
Artykuł I: „Uznając prawa Ukrainy do niezależnego bytu państwowego na terytorium w granicach, jakie będą one na północ, wschód i południe określone na zasadzie umów Ukraińskiej Republiki Ludowej z granicznymi z nią z tych stron sąsiadami, Rzeczpospolita Polska uznaje Dyrektoriat niepodległej Ukrainy z głównym atamanem panem Semenem Petlurą na czele za zwierzchnią władzę Ukraińskiej Republiki Ludowej.
Artykuł III: Rząd Polski przyznaje Ukrainie terytorium na wschód od linii granicznej w art. II niniejszej umowy (Zbrucza, Prypeci do jej ujścia p. m) do granic Polski z roku 1772 (przedrozbiorowej), które Polska już posiada lub odzyska od Rosji drogą orężną lub dyplomatyczną.
Artykuł V: Prawa narodowo- kulturalne, jakie Rząd Polski zabezpieczy obywatelom narodowości ukraińskiej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, będą w nie mniejszym stopniu zabezpieczone obywatelom narodowości polskiej w granicach Ukraińskiej Republiki Ludowej i odwrotnie,
Artykuł VI: Zostają zawarte umowy ekonomiczno- handlowe między Rzecząpospolitą Polską a Ukraińską Republiką Ludową. Sprawy agrarne będą rozwiązane przez konstytuantę. Do chwili zwołania konstytuanty prawne stanowisko właścicieli ziemskich narodowości określa się na zasadzie specjalnego porozumienia między Rzecząpospolitą Polską a Ukraińską Republiką Ludową.
Art. 7: Zostaje zawarta konwencja wojskowa , która stanowi część integralną niniejszej umowy. W dniu podpisania powyższej umowy Piłsudski odbył dłuższą rozmowę z Petlurą. „Omawiano sprawy związane z współdziałaniem wojskowym i politycznym w perspektywie bliskiej ofensywy na kierunku kijowskim. Marszałek zapoznał się także z odezwą URL „Do Narodu Ukraińskiego”, której tekst bardzo mu się podobał. Długość spotkania świadczyła wymownie o znaczeniu, jakie przywiązywał do niepodległości Ukrainy”.
24 kwietna 1920 r podpisana została w Warszawie zapowiadana w umowie politycznej konwencja wojskowa, traktowana jako konwencja tymczasowa. Podpisali ją z ramienia polskich władz wojskowych mjr Walery Sławek i kpt Wacław Jędrzejewicz. W imieniu władz ukraińskich gen. Włodymir Sinkler i ppłk Didkowski. Czytamy w niej: „Z chwilą rozpoczęcia wspólnej akcji przeciwko bolszewikom Rząd Ukraiński zobowiązuje się dostarczyć w naturze niezbędnych artykułów żywnościowych dla armii polskiej, operującej na tym terenie, w ilości zgodnej z planem operacyjnym...na podstawie norm wyżywieniowych obowiązujących w Wojsku Polskim i potrzebne podwody ...W razie niedostarczenia przez Rząd Ukraiński potrzebnych produktów, komisarz cywilny ukraiński w porozumieniu z intendenturą dywizji (armii) przeprowadzi rekwizycję potrzebnych artykułów wśród ludności miejscowej, rozrachowując się kwitami rekwizycyjnymi, opłacanymi i zagwarantowanymi przez Rząd Ukraiński i wystawionymi w dwóch językach: polskim i ukraińskim...
Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego zobowiązuje się dostarczyć dla wojsk ukraińskich broni, amunicji, ekwipunku i odzieży w ilości potrzebnej dla trzech dywizji wedle etapów przewidzianych dla polskich dywizji ze wszystkimi ich sanitarnymi i innymi tyłowymi zakładami i postawić te przedmioty zaopatrzenia dyspozycji ukraińskiego Ministerstwa Spraw Wojskowych... Cała zdobycz kolejowa, z wyjątkiem pociągów pancernych wziętych w boju, a także inne zdobycze, oprócz ruchomej wziętej w boju, stanowią własność państwa ukraińskiego. Szczegóły zostaną określone osobną umową”.
26 kwietnia 1920 r Piłsudski wydał odezwę do mieszkańców Ukrainy, której projekt przygotował mjr Ignacy Matuszewski, szef Oddziału II Sztabu Generalnego. Czytamy w niej: „Razem z wojskami polskimi wracają na Ukrainę szeregi walecznych jej synów pod wodzą atamana głównego Semena Petlury, które w Rzeczpospolitej Polskiej znalazły schronienie i pomoc w najcięższych dniach próby dla ludu ukraińskiego... Wzywam naród ukraiński i wszystkich mieszkańców tych ziem, aby niosąc cierpliwie ciężary, jakie trudny czas wojny nakłada, dopomogli w miarę sił swoich wojsku Rzeczypospolitej Polskiej w ich krwawej walce o ich własne życie i wolność.”
Mobilizacja do armii Ukraińskiej Republiki Ludowej przebiegała z dużymi oporami. Obejmowała ona jeńców z niedawno zakończonej wojny polsko- ukraińskiej, Strzelców Siczowych, powołanych przez byłe władze austriackie i byłych żołnierz Armii Czerwonej, wziętych do niewoli. Strzelcy Siczowi podlegali władzom Zachodniej Ukraińskiej Republiki Ludowej, której prezydentem był Eugeniusz Petruszewicz. Po wyparciu ich za Zbrucz oddali się do dyspozycji armii Denikina. Po jej rozbiciu złożyli broń XII Armii bolszewickiej, która stworzyła z nich trzy brygady. Podczas ofensywy polskiej – podolskiej i kijowskiej – poddali się armii polskiej. Część z nich weszła do armii Petlury, a w lipcu 1920 r, przeszła granicę czeską, manifestując wrogość do sojuszu polsko-ukraińskiego.
Wśród trudności akcji mobilizacyjnej do armii Ukraińskiej Republiki Ludowej wymienić należy:
- strukturę społeczną Ukrainy 1920 r., obawę przed powrotem polskiego ziemiaństwa, po rebelii chłopskiej 1917/1918 r i dominacji Polaków w elitach inteligenckich;
- pamięć o bolesnych doświadczeniach wojny polsko- ukraińskiej1918-1919 r;
- brak nowoczesnej świadomości obywatelskiej u znacznej części chłopskiego społeczeństwa ukraińskiego ;
- silne rozbicie polityczne zwolenników nieodległej Ukrainy; budowania jej przyszłości w oparciu Niemcy, Polskę, państwa Ententy. Brak dominującej siły politycznej;
- znaczne wpływy ruchu komunistycznego w 1920 r, zwolenników Ukrainy sowieckiej, czego wyrazem był stosunkowy duży udział żołnierzy pochodzenia ukraińskiego , o słabym poczuciu narodowym, w Armii Czerwonej;
- wojenna pauperyzacja znacznej części społeczeństwa ukraińskiego w wyniku okupacyjnych zarządzeń wojsk niemieckich, austriackich, armii Denikina i Wrangla i także rekwizycyjnych zarządzeń armii polskiej i ukraińskiej. Wielu żołnierzy tych armii, często głodnych i źle odzianych, wbrew dowódcom, dokonywało grabieży dóbr prywatnych.
Mimo tych trudności siła Armii Ukraińskiej Republiki Ludowej w czasie zwycięskiej fazy kampanii kijowskiej osiągnęła liczbę 20 tys. żołnierzy, którzy lojalnie wspierali w walce działania polskich oddziałów, nieraz w postaci działań na tyłach wroga w oddziałach partyzanckich.
8 maja 1920 r. zwycięskie oddziały polskie i ukraińskie wkroczyły do Kijowa, biorąc udział we wspólnej defiladzie.
„17maja 1920 r. ataman główny Petlura uroczyście przyjmował Piłsudskiego w Winnicy, w Białej Sali gmachu Rady Miejskiej. W odpowiedzi na powitanie reprezentantów ukraińskiego społeczeństwa Piłsudski „ przypomniał, że Polska i Ukraina przeżyły ciężką niewolę. Wolna Polska nie może być istotnie swobodną, dopóki naokoło panuje wciąż hasło niewolniczego poddania woli narodowej przemocy, terroru. Polska, osiągnąwszy największy skarb na ziemi, to jest wolność, zdecydowała się odrzucić wszystko to, co wolności zagraża, jak najdalej od swych granic. I w błysku i naszych bagnetów i naszych szabel nie powinniście widzieć nowego narzucenia cudzej woli . Chcę, abyście w nim widzieli odblask swej wolności. Niech żyje wolna Ukraina!”
Nazajutrz w rozentuzjazmowanej Warszawie, w imieniu Armii Ukraińskiej witał Piłsudskiego gen. Leonid Michajłow, współorganizator początkowych rozmów o współpracy polsko- ukraińskiej z 30 października 1919 roku.
Po rozpoczęciu kontrofensywy Armii Czerwonej, szczególnie groźnej na froncie ukraińskim ze względu na działania Armii Konnej Budionnego, Piłsudski rozmawiał z Petlurą 16 lipca 1920 r. w okolicach Zamościa, skutecznie bronionego m. in. przez oddziały ukraińskie.
W ostatnich dniach lipca 1920 r. przyjechała do Warszawy delegacja Kozaków kubańskich z atamanem Ignacym Biłym. Złożył on ofertę współpracy z Polską, skierowanej przeciwko Rosji białej i czerwonej. Delegacja został przyjęta przez Piłsudskiego 11 sierpnia. Rozmawiała ona z gen. Weygandem i kilkakrotnie z szefem Ukraińskiej Misji Wojskowej w Warszawie gen. Wiktorem Zielińskim, z którym 7 sierpnia podpisała układ o współpracy z Ukraińską Republiką Ludową.
(Dalsza część artykułu za tydzień)
