Serwis korzysta z plików cookies. Korzystanie z witryny oznacza zgodę, że będą one umieszczane w Państwa urządzeniu końcowym. Mogą Państwo zmienić ustawienia dotyczące plików cookies w swojej przeglądarce.

Dowiedz się więcej o ciasteczkach cookie klikając tutaj

Ratusze Warszawy – długi ciąg rozwoju architektonicznego i cywilizacyjnego

04-04-2018 21:50 | Autor: Prof. dr hab. Lech Królikowski
Dosyć powszechnie przyjmuje się, że pierwszą siedzibą samorządowych władz Warszawy była Kamienica Wójtowska po stronie Kołłątaja (Rynek Starego Miasta 19, nr hip. 42). Była ona od 1408 r. siedzibą sądu ławniczego oraz wójta dziedzicznego Piotra Pielgrzyma.

Od Redakcji

Po przełomie ustrojowym w 1989 r. powrócił do Polski samorząd terytorialny, który pojawił się na naszych ziemiach w początkach XIII w. (Złotoryja – 1211 r.). Miasta wówczas zakładane charakteryzowały się systemem samorządowym, którego symbolem były rady. Dla władz miejskich budowano ratusz, czyli „ dom rady” (Rathaus). Minęły lata, w Polsce doszło w 1989 roku do rewolucji ustrojowej i po pierwszych samorządowych wyborach, które miały u nas miejsce 27 maja 1990 r., wiele samorządów przystąpiło do budowy własnych ratuszy. Tak było również w warszawskich gminach (od 2002 r. – dzielnicach). Ratusz powstał m. in. na Ursynowie. Jednak okazuje się, że bardzo mało wiemy o budynkach tego typu, powstałych w naszym mieście w ostatnich latach. Lukę tę postanowił wypełnić współpracujący z „Passą” prof. Lech Królikowski. Przygotował książkę pt. „Ratusze Warszawy”. Wydanie jej drukiem jest wielkim problemem, głównie finansowym, toteż redakcja postanowiła drukować w odcinkach wybrane fragmenty książki, których łącznie będzie 21. Mamy nadzieję, że cykl ten zainteresuje P.T. Czytelników.

 

W Katalogu Zabytków sztuki napisano m. in.: Początkowo dom zapewne drewniany, kamienica wzmiankowana w 1505, wówczas własność Wilków-Kałęckich, kolejnych wójtów dziedzicznych. 1609 wójtostwo wykupione przez radę miejską, która 1618-22, po śmierci ostatniego wójta dziedzicznego Jana Wilka-Kałęckiego, przejęła kamienicę.

Po przeniesieniu w 1702 urzędu do ratusza kamienica nadal własnością miasta, wydzierżawiana. Gruntownie przebudowywana: 1642-7 wg proj. Konstantego Tencalli’ego, wówczas dwupiętrowa, następnie 1693-5 przez Benedykta Kaweckiego, muratora, przy udziale Józefa Szymona Bellotti’ego, w 1771 nadbudowana o jedną kondygnację, zapewne wówczas ukształtowana fasada. Od 1811 własność prywatna. Po sprywatyzowaniu wnętrze kamienicy zostało dostosowane do celów mieszkalnych oraz do działalności rzemieślniczej. W 1825 r. założył tu pierwszą w Warszawie fabrykę fortepianów Albert Rawski. W trakcie Powstania Warszawskiego kamienica została zburzona, ale zachowały się piwnice. Kamienicę odbudowano w latach 1952-1953 wg projektu Jana Bieńkowskiego. Fasadę ozdobiono polichromią wykonaną przez Krystynę Kozłowską i Grzegorza Wdowickiego (m. in. medaliony z alegorią Pokoju i Sprawiedliwości)..

Najstarsze wzmianki o ratuszu Starej Warszawy pochodzą z 1413 i 1429 r. Pierwotnie zapewne była to budowla gotycka, taką też formę najprawdopodobniej zachował ratusz po przebudowie z lat 1542-1546. W latach 1580-1585 budowniczy Antoni del Ralia wzniósł wieżę. Wiemy też, iż w XVI w. budynek ratusza pozostawał na rzucie prostokąta (13x15 m), był podpiwniczony i miał dwie kondygnacje oraz wieżę z zegarem wykonanym przez Pawła z Przemyśla. W latach 1620-1621 dokonano kolejnej przebudowy, tym razem w stylu renesansowym. Budynek otrzymał wówczas zwieńczenie w formie attyki, okrągłe skarpy w narożach, a wysokość ozdobionej baniastym hełmem wieży szacuje się na 60 m.

W 1701 r. projektantem kolejnej przebudowy był Tylman z Gameren. Wówczas wokół staromiejskiego ratusza wybudowano murowane parterowe kramy (łącznie 36) oraz urządzono 4 wejścia umieszczone na osiach budynku. Częściowo zniszczony budynek ratusza w pożarze w 1749 r. otrzymał podczas odbudowy wystrój barokowy. Kolejnej przebudowy dokonał Szymon Bogumił Zug w latach 1781-1782, podwyższając obiekt o jedną kondygnację i nadając mu formę wczesnego klasycyzmu.

Ratusz był miejscem obrad rady miejskiej, a od 1706 r. także sądu ławniczego. Po ostatniej przebudowie w staromiejskim ratuszu mieścił się miejski skarbiec, miejskie archiwum, arsenał, więzienie oraz izba straży miejskiej.

Ratusz Starej Warszawy był punktem centralnym całej ówczesnej „aglomeracji” warszawskiej. Tu, z chwilą otwarcia obrad Sejmu Czteroletniego w 1788, działacze mieszczańscy czynili starania o wniesienie kwestii miast królewskich pod obrady izby poselskiej. W tym celu prezydent Starej Warszawy Jan Dekert zorganizował w Warszawie 27 listopada 1789 spotkanie przedstawicieli 141 miast królewskich Rzeczypospolitej, którzy wystosowali memoriał do króla, domagając się przyznania praw publicznych mieszczaństwu. A już 2 grudnia 1789 ruszyła z ratusza czarna procesja, by wręczyć pismo monarsze. 18 grudnia 1789 Sejm Czteroletni powołał Deputację do Miast Naszych Królewskich, której zadaniem było m. in. przygotowanie projektu prawa dla miast. 1 marca 1791 projekt Deputacji wniesiony został pod obrady Sejmu. Projekt ten przepadł jednak w głosowaniu. Wówczas pojawił się projekt posła Jana Suchorzewskiego, który został przyjęty przez Sejm 18 kwietnia 1791 r.

Przez kolejne lata ratusz i plac wokół niego stanowiły punkt centralny „mieszczańskiej” Warszawy. Nadzwyczaj głośnym wydarzeniem tamtych czasów była egzekucja przywódców konfederacji targowickiej, która miała miejsce przed staromiejskim ratuszem 9 maja 1794 r. Z wyroku Sądu Kryminalnego Księstwa Mazowieckiego straceni zostali: hetman wielki koronny Piotr Ożarowski, marszałek rady Nieustającej Józef Ankwicz i hetman polny litewski Józef Zabiełło.

Podczas insurekcji kościuszkowskiej dnia 9 maja 1794 r. wokół ratusza warszawskiego zebrał się kilkutysięczny tłum, do którego przemawiał sekretarz Hugona Kołłątaja – Kazimierz Konopka, nawołując do powieszenia zdrajców. Istnieją przypuszczenia, że akcję zorganizował sam Kołłątaj. Spośród dużej grupy aresztowanych wyselekcjonowano cztery osoby, wśród nich biskupa inflanckiego Józefa Kossakowskiego.

Warszawa – od 9 stycznia 1796 r. prawie do końca 1806 r. – była siedzibą władz departamentu warszawskiego prowincji Prus Południowych. Administracja miejska została zorganizowana na wzór pruski. Składała się ona z Magistratu Miasta i Policji (Stadt- und Polizei -Magistrat) z siedzibą w ratuszu staromiejskim.

Władze Księstwa Warszawskiego obaliły ustrój Warszawy, ustanowiony przez Targowicę (która przywróciła jurydyki) i ustanowiły porządek prawny oparty na prawie o miastach z 1791 r., z uwzględnieniem konstytucji i prawodawstwa Księstwa. Staromiejski ratusz został rozebrany w lipcu 1817 roku. Władze miejskie, już planując zburzenie starego ratusza, stanęły przed problemem znalezienia nowej siedziby dla miejskiej administracji.

Pałac Jabłonowskich – Pałac Miasta Warszawy

Pałac Jabłonowskich (ul. Senatorska 16, nr hip. 462) zbudowany został w latach 1773-1785 wg proj. Jakuba Fontany i Dominika Merliniego dla Antoniego Jabłonowskiego – marszałka Trybunału Głównego Koronnego. W okresie 1817-1819 został przebudowany z przeznaczeniem na ratusz. Projektantami przebudowy byli Fryderyk Albert Lessel (1767-1822) – „budowniczy miasta Warszawy” i Józef Grzegorz Lessel (1802-1844) od 11 marca 1830 r. także jej „budowniczy”.

Budynek – bez większych zmian, jeśli nie liczyć masztu dla telegrafu optycznego – przetrwał do czasów Powstania Styczniowego. „18 października (1863 r. – przyp. LK) spalono ratusz warszawski, a wraz z nim akta podatkowe, stanowiące podstawę rozkładu ciężarów” (chodzi o kontrybucję nałożoną przez Berga na miasto oraz spis ludności, który był podstawą do wyznaczania osób powołanych do służby w carskiej armii).

Obiekt odbudowany został w stylu neorenesansowym. Konkurs na projekt odbudowy wygrał Rafał Krajewski (1834-1864), absolwent warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych, a w czasie powstania dyrektor Wydziału Spraw Wewnętrznych Rządu Narodowego. W związku z jego aresztowaniem, a następnie straceniem, projekt zrealizowany został w latach 1864-1869 według rozszerzonej koncepcji Józefa Orłowskiego. Orłowski znacznie zwiększył kubaturę, lokując w ratuszowym kompleksie m. in. siedzibę II Oddziału Warszawskiej Straży Ogniowej. W tej formie ratusz przetrwał do kolejnej przebudowy i rozbudowy w latach 1936-1939.

W czasie modernizacji obiektu w latach 1936-1939, którą wykonano wg projektu Oskara Sosnowskiego, przebudowany został dach, a od strony ul. Daniłłowiczowskiej dobudowano siedmiopiętrowy budynek biurowy, w którym pomieszczono Wydział Techniczny Magistratu. Ratusz na Placu Teatralnym związany jest nadzwyczaj mocno z epopeją obrony miasta w 1939 r. i szczególną rolą ówczesnego prezydenta – Stefana Starzyńskiego. Budynek przetrwał do Powstania Warszawskiego, podczas którego został znacznie uszkodzony. Po wojnie stały jednak mury, które nadawały się do odbudowy. Obiekt ostatecznie rozebrano na początku lat 50., a w miejscu ratusza ustawiono pomnik Bohaterów Warszawy 1939-1945, popularnie nazywany Nike.

W latach dziewięćdziesiątych samorząd Warszawy sprzedał plac, na którym niegdyś stał stołeczny ratusz. Inwestor zobowiązał się odtworzyć historyczną fasadę budynku, z czego się wywiązał. Za historyczną fasadą znajduje się nowoczesna konstrukcja biurowca, który służy obecnie celom bankowym.

Powojenne losy miejskiej administracji

Po wyzwoleniu prawobrzeżnej Warszawy w połowie września 1944 r. komunistyczne władze przystąpiły do konstruowania miejskiej administracji. W tym czasie (20 września 1944) weszła w życie ustawa z 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych (Dz.U. 1944, nr 5, poz. 22). Ustawa ta stanowiła, że Rada Narodowa Warszawy posiada uprawnienia wojewódzkich rad narodowych. W skład rady wchodziło 100 członków (6 lipca 1946 r. Rada Narodowa m. st. Warszawy podjęła uchwałę o zwiększeniu liczby członków do 120). Liczba członków dokooptowanych nie mogła przekraczać ¼ stanu ogólnego. Członkami mogły być osoby, które ukończyły 21 lat. Na czele rady stało prezydium złożone z przewodniczącego, zastępcy i 3 członków. Rada (art. 17), była organem kontroli społecznej. Rady narodowe w czasach PKWN miały układ hierarchiczny (art. 21 ust. 1). Kompetencje rad opisane zostały w jednym artykule (art. 23) i sprowadzały się głównie do „planowania działalności publicznej, w szczególności: ustalanie budżetu oraz planu świadczeń w naturze”, a także do kontroli organów wykonawczych (państwowych i samorządowych).

Ze względu na trwające działania wojenne rzeczywistą władzę w prawobrzeżnej Warszawie pełnił wojskowy komendant – gen. Bolesław Kieniewicz (1907-1969). 14 września 1944 r. powołano na Pradze Radę Narodową m. st. Warszawy i jej organ wykonawczy – Zarząd Miejski. Organizatorem Rady był inż. arch. Władysław Szwarcenberg-Czerny. Ówczesna Rada Narodowa posiadała kompetencje m. in. w zakresie kontroli rządowych i samorządowych organów wykonawczych, a także wpływ na obsadę funkcji prezydenta i starostów działających na obszarze stolicy.

18 września 1944 r. obowiązki prezydenta stolicy objął Marian Spychalski, który tę funkcję sprawował do początków marca 1945 r. Po nim (od 5 marca 1945 r.) prezydentem został Stanisław Tołwiński, rządzący miastem do 23 maja 1950 r. Administracją kierowało Starostwo Grodzkie, a pierwszym starostą był Stanisław Kotwica-Skrzypek. Tymczasową siedzibą władz stolicy pozostawał kompleks gmachów DOKP przy ul. Targowej, skąd po pewnym czasie władze miejskie przeprowadzono do zespołu przedwojennych szkół powszechnych przy ul. Otwockiej 3 na Pradze.

Krajowa Rada Narodowa – 3 stycznia 1945 r. na wniosek Bolesława Rumińskiego (1907-1971) – podjęła uchwałę o konieczności utrzymania stołecznej roli Warszawy. 13 stycznia 1945 r. Rada Ministrów wydała Biuru Planowania i Odbudowy polecenie rozpoczęcia prac przygotowawczych do odbudowy Warszawy. Prezydium Rady Ministrów zadecydowało o przeniesieniu – z dniem 1 lutego 1945 r. – siedziby władz państwowych do Warszawy. Tego samego dnia powołano Radę Zarządzającą miasta z Władysławem Gomułką na czele. Dekret Rady Ministrów o odbudowie Warszawy wydany został 28 lutego 1945 r.

Po wyremontowaniu i uporządkowaniu budynku Banku Gospodarstwa Krajowego (BGK) w Alejach Jerozolimskich, przeniesiono do niego większość miejskich agend. Te, które nie znalazły tam miejsca, ulokowane zostały w kamienicy przy ul. Marszałkowskiej 8, gdzie później mieściła się redakcja tygodnika „Stolica”. Po odbudowie w 1954 r. zespołu corazziańskich pałaców – dawnych siedzib Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu oraz ministra skarbu przy Placu Bankowym (przemianowanym wówczas na Plac Dzierżyńskiego) – umieszczono tam władze miejskie, gdzie pozostają do dnia dzisiejszego.

Rozrost terytorialny Warszawy

Na mocy ustawy z 20 marca 1950 r. przekształcono Radę Narodową m.st. Warszawy w terenowy organ jednolitej władzy państwowej. Skupiał on kompetencje organów administracji rządowej oraz samorządu. Tym samym aktem prawnym zlikwidowano istniejące do tego czasu starostwa grodzkie warszawskie oraz urząd prezydenta miasta. W miejsce prezydenta ustanowiono ciało kolegialne: Prezydium Rady Narodowej m. st. Warszawy. Urząd prezydenta miasta przywrócony został ustawą sejmową z 20 listopada 1973 r.. Zgodnie z nią prezydent był terenowym organem administracji państwowej, przedstawicielem rządu oraz organem wykonawczo-zarządzającym Rady Narodowej m. st. Warszawy. Prezydenta powoływał prezes Rady Ministrów po zaopiniowaniu kandydatury przez Radę Miasta. Modyfikacji tego przepisu dokonał dopiero Sejm RP ustawą z 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym oraz ustawą z 18 maja 1990 r. o ustroju samorządu m.st. Warszawy.

Do 1951 r. Warszawa, będąca jeszcze w przedwojennych granicach administracyjnych (14 148 ha z Wisłą), dzieliła się na sześć dzielnic: Warszawa Śródmieście, Warszawa Północ, Warszawa Zachód i Warszawa Południe oraz Pragę Centralną i Pragę Grochów, którymi zarządzały dzielnicowe rady narodowe podległe Radzie Narodowej m.st. Warszawy.

Na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z 5 maja 1951 r. powierzchnię miasta powiększono z 14 148 ha do 42 725 ha, tj. nieco ponad trzykrotnie. 20 grudnia 1951 r. (uchwała obowiązywała od 1 stycznia 1952 r.) obszar Warszawy został podzielony i zaczęło go tworzyć 11 dzielnic: Śródmieście, Stare Miasto, Żoliborz, Wola, Ochota Mokotów, Wilanów, Praga Śródmieście, Praga Północ, Praga Południe i Wawer.

W 1957 r., na mocy rozporządzenia Rady Ministrów, do Warszawy włączono 1896 ha z powiatu wołomińskiego, w tym miasto Rembertów i dawną wieś Kawęczyn. Rozporządzenie RM wydane zostało na wniosek Rady Narodowej m. st. Warszawy z 17 grudnia 1956 r.

Dnia 30 listopada 1959 r. kolejny raz zreorganizowano podział terytorialny stolicy. W miejsce jedenastu dzielnic wprowadzono siedem (Śródmieście, Mokotów, Ochota, Wola, Żoliborz, Praga Płn. i Praga Płd.). Ten podział utrzymał się do czerwca 1992 r., gdy miasto podzielono na jedenaście samodzielnych gmin, a jedną z nich – gminę Warszawa-Centrum – na siedem dzielnic.

W 1977 r. do Warszawy wcielono dawne miasto Ursus, kilka niewielkich osiedli na zachodnich peryferiach stolicy, a także kilka sołectw z gminy Nieporęt oraz gminy Jabłonna. W sumie w 1977 r. włączono do miasta ok. 4 tys. ha.

W dniu 2 stycznia 1991 r. z gminy Wiązowna wyłączono wieś Aleksandrów (970 ha) i włączono ją do dzielnicy-gminy Warszawa-Praga Płd. (obecnie w dzielnicy Wawer).

Z dniem 1 stycznia 1993 r. z dzielnicy-gminy Warszawa-Ochota wyłączono dawne miasto Ursus (935 ha), tworząc ósmą dzielnicę-gminę miasta stołecznego Warszawa.

Ostatnim, jak dotychczas, aktem inkorporacji do Warszawy jest włączenie z dniem wyborów samorządowych w 2002 r. (27 października 2002) samodzielnego miasta Wesoła o ogólnej powierzchni 2294 ha. Wesoła jest obecnie osiemnastą dzielnicą Warszawy. Jednocześnie zlikwidowano w Warszawie podział na jedenaście gmin, wprowadzając w to miejsce podział na osiemnaście dzielnic, tj. jednostek pomocniczych gminy Warszawa. Od roku 2016 powierzchnia Warszawy wynosi 51 720 ha (z Wisłą).

Po reformie z marca 1950 r. Rada Narodowa m. st. Warszawy, jako organ działający na terenie miasta wyłączonego z województwa, realizowała zadania administracyjne i gospodarcze przewidziane dla wojewódzkich rad narodowych. Funkcję gospodarza terenu Rada Narodowa wykonywała bezpośrednio – realizując określone zadania oraz pośrednio – przez kontrolę i koordynację działalności organów, instytucji i jednostek gospodarczych jej nie podporządkowanych. Stołeczna Rada Narodowa kierowała i koordynowała działalność podległych dzielnicowych rad narodowych oraz sprawowała funkcję administracji państwowej, wydawała przepisy prawne powszechnie obowiązujące na terenie miasta, uchwalała plan gospodarczy. Organem wykonawczym było Prezydium Rady Narodowej m. st. Warszawy oraz podporządkowane mu jednostki organizacyjne. Do 1973 r. Rada Narodowa wybierała członków Prezydium spośród radnych i spoza ich grona. Ustawa z 20 marca 1950 r. uchylona została 29 stycznia 1958.

W końcu 1973 r. w Polsce dokonany reformy organów władzy i administracji terenowej. Jej początkiem była ustawa z 22 listopada 1973 r. o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Zmieniono wówczas m.in. art. 42 ust. 1, nadając mu brzmienie: „Terenowymi organami administracji państwowej oraz organami wykonawczymi i zarządzającymi rad narodowych są: wojewodowie, prezydenci lub naczelnicy miast, naczelnicy powiatów, naczelnicy dzielnic i naczelnicy gmin”. Po uchwaleniu zmian w Konstytucji, Sejm podjął uchwalił ustawę o zmianie ustawy o radach narodowych. Reforma polegała na rozdzieleniu funkcji stanowiących, będących prerogatywą rad narodowych od funkcji wykonawczo-zarządzających i administracyjnych wykonywanych w stolicy przez prezydenta i naczelników dzielnic. Po reformie radę narodowa definiowano jako organ władzy państwowej i podstawowy organ samorządu społecznego. Reforma formalnie potwierdziła także kierowniczą rolę PZPR w pracy rad. Ustawa została uchylona 1 lipca 1984 r.

13 grudnia 1973 r. Prezydentem Warszawy został inż. Jerzy Majewski, który tę funkcję sprawował do 18 lutego 1982 r. Majewski od 29 grudnia 1967 do 9 grudnia 1973 r. pełnił funkcję przewodniczącego Rady Narodowej m. st. Warszawy. W okresie od 1969 r. do 1983 r. był radnym Rady Narodowej m.st. Warszawy, a w latach 1969-1976 - posłem na Sejm PRL. W latach 1968-1981 był zastępcą, a następnie członkiem Komitetu Centralnego PZPR. W 2004 r. Rada Warszawy nadała Jerzemu Majewskiemu tytuł Honorowego Obywatela Warszawy.

Przewodniczącym Rady (w 1973 r.) wybrany został Józef Kępa, piastujący jednocześnie funkcję przewodniczącego Prezydium Rady Narodowej m. st. Warszawy, a także pierwszego sekretarza w Komitecie Wojewódzkim PZPR. Tę zasadę powtórzono w dzielnicach, w których przewodniczącymi dzielnicowych rad narodowych zostali pierwsi sekretarze dzielnicowych komitetów PZPR. Daleko posuniętą centralizację władzy i podporządkowanie jej strukturom partyjnym motywowano tym, że rozszerzone uprawnienia Rady w sferze planowania, koordynacji i kontroli (od 1978 r. organem RN był Wojewódzki Komitet Kontroli Społecznej) umożliwiają wywieranie skutecznego wpływu na wszystkie jednostki państwowe, spółdzielcze, organizacje gospodarcze oraz organizacje i instytucje społeczne działające na terenie miasta w celu coraz lepszego zaspokajania potrzeb ludności. Rada Narodowa m. st. Warszawy kierowała całokształtem rozwoju społeczno-gospodarczego stolicy, a od 1 czerwca 1975 r. – województwa stołecznego warszawskiego.

Po zmianach ustrojowych przełomu 1989 i 1990 r. nastąpiło odrodzenie samorządu terytorialnego. W tym czasie trzykrotnie zmieniona została ustawa warszawska. Obecnie nasze miasto jest jedną gminą podzieloną na 18 dzielnic. Siedziba centralnych władz miasta rozlokowana jest pod blisko trzydziestoma adresami, a prezydent stolicy urzęduje – niejako kątem – w siedzibie wojewody mazowieckiego przy Placu Bankowym.

Wróć