Kraj był zrujnowany przez wojska zaborcze i okupacyjne. Rada Najwyższa zwycięzców pod naciskiem Wielkiej Brytanii wycofała się z pierwotnego przyznania Polsce tego regionu bez plebiscytu, a zarządziła plebiscyt z udziałem tzw emigrantów w 90 % głosujących za Niemcami. Niemcy w plebiscycie – obok głosów emigrantów – korzystali ze swojej dominacji w gospodarce, administracji, szkolnictwie i w hierarchii Kościoła katolickiego, eksponując tezę: bez Górnego Śląska nie będziemy mogli zrealizować odszkodowań wojennych dla zwycięzców, a poza tym Polacy nie są przygotowani do kierowania gospodarką górnośląską w interesie powojennej odbudowy Europy, bo reprezentują znacznie niższe standardy uprawnień socjalnych od niemieckich.
W trudnej sytuacji znalazł się Polski Komisariat Plebiscytowy, oficjalna instytucja, reprezentująca interesy polskiej ludności G. Śląska i państwa polskiego w latach 1920-1921 na terenie plebiscytowym. W grudniu 1919 r. Prezydium Rady Ministrów powierzyło Wojciechowi Korfantemu kierownictwo akcji plebiscytowej – chociaż dopiero 20 lutego 1920 Naczelnik Państwa Józef Piłsudski mianował Korfantego Polskim Komisarzem Plebiscytowym. Komitet, podobnie jak Rząd Obrony Narodowej Wincentego Witosa, miał koalicyjny charakter. Funkcje zastępców Komisarza Plebiscytowego pełnili: Konstanty Wolny, przywódca Chrześcijańskiego Zjednoczenia Ludowego – partii inteligencko-mieszczańskiej, walczącej o zjednoczenie G. Śląska z Polską na zasadach chrześcijańsko- demokratycznych; Józef Rymer (przywódca Narodowej Partii Robotniczej i Zjednoczenia Zawodowego Polskiego, a członkowie ZZP stanowili podstawowy trzon szeregów powstańczych; Józef Biniszkiewicz – przywódca śląskiej PPS, przychylnie ustosunkowany do POW G. Śląska, krytyk polityki W. Korfantego, o skromnych wpływach wśród robotników śląskich.
Korfanty energicznie kierował Komisariatem, czyli ponad 1000 osób pracujących w 27 wydziałach i terenowych placówkach. Z Komisariatem współpracowały delegatury PCK i POW G. Śląska oraz olbrzymia liczba organizacji stanowiących infrastrukturę polskości na G. Śląsku. Siedzibą Komisariatu był hotel „Lomnitz”, którego pracownicy odparli atak bojówek niemieckich 27/28 maja 1920 r. Istotną pomoc na rzecz Komisariatu świadczył Centralny Komitet Plebiscytowy, powołany 29 czerwca 1920 r. i koordynujący pomoc lokalnych komitetów dla Śląska – na czele z marszałkiem Sejmu Ustawodawczego Wojciechem Trąmpczyńskim. W okresie 15 czerwca – 11 grudnia 1920 Komitet zebrał na działalność plebiscytową blisko 11,3 mln marek polskich . Z Centralnym Komitetem Plebiscytowym od grudnia 1920 r. współdziałał także koalicyjny Komitet Zjednoczenia Górnego Śląska z Rzecząpospolitą Polską, istniejący od 23 sierpnia 1919 roku. Kierował jego pracą Julian Adolf Święcicki. Komitet prowadził dla działaczy plebiscytowych kursy z wykładami Wojciecha Korfantego, Władysława Grabskiego, Mariana Seydy. Wysłał na G. Śląsk wielu artystów, oficerów, dziennikarzy, nauczycieli, instruktorów harcerskich. Wydał łącznie na propagandę plebiscytową blisko 40 mln marek polskich. Finansował misje zagraniczne Kazimierza Rakowskiego i Mariana Seydy do Paryża latem 1921 r. Pomagał zakwaterować i utrzymywać uchodźców z G. Śląska. Nigdy dotychczas zainteresowanie sprawami Śląska nie było tak intensywne, jak w czasie plebiscytu, III Powstania Śląskiego i sporów o podział G. Śląska po wygaśnięciu powstania. W dniu 28 stycznia 1921 zainaugurowano w całej Polsce Wielki Tydzień Górnośląski pod patronatem Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego, marszałka Sejmu Wojciecha Trąmpczyńskiego, prezydenta Rady Ministrów Wincentego Witosa, komisarza plebiscytowego Wojciecha Korfantego i kardynała prymasa Edmunda Dalbora. W Komitecie Honorowym i Wykonawczym znaleźli się wybitni działacze samorządowi, wśród nich inż. Piotra Drzewiecki, prezydent Warszawy, który przekonał współpracowników do przekazania na cele plebiscytu 10% swych uposażeń. Aktywnie do akcji plebiscytowej włączyły się parafie katolickie Warszawy, Poznania, Lwowa, Krakowa, Lublina i Częstochowy
W wersji globalnej w plebiscycie 20 marca za Polską opowiedziało się 40,3 % głosujących, za Niemcami zaś 59,4 %. Za Polską głosowało 48,1 % uprawnionych na wsi, 41,9 uprawnionych na obszarach dworskich. Uprawnieni do głosowania mieszkańcy G. Śląska w 47% wypowiedzieli się za Polską. Głosy polskie dominowały w okręgu wielkoprzemysłowym . Na widomość o antypolskim odczytaniu wyników plebiscytu, zwłaszcza przez przedstawicieli Wielkiej Brytanii i Włoch, ludność zerwała się w nocy z 2 na 3 maja do III Powstania Śląskiego pod kierownictwem W. Korfantego. Dzięki jego talentom dowódczym i dyplomatycznym, realizmowi politycznemu, szczególnie w czasie rokowań, pod protekcją Ligii Narodów rozpoczętych 23 września 1921 r., 12 października Rada przyznała Polsce 3 tys. km kw. G. Śląska, zamieszkałych przez prawie milion mieszkańców. Obok rolniczych powiatów – pszczyńskiego i rybnickiego – Polska otrzymała znaczną część obszaru wielkoprzemysłowego (76 % kopalń, 97 % rudy żelaznej, 50 % siarki, wszystkie huty cynkowe i ołowiane oraz centralę elektryczną w Chorzowie) Blisko 40 % potencjału przemysłowego i elektrycznego II Rzeczypospolitej znajdowało się na G. Śląsku. Propozycje Rady Ligi bez zmian zostały przyjęte przez Radę Ambasadorów i zmienione w decyzje mocarstw głównych 20 października 1921 r. wraz z propozycją o stworzenie przejściowego, dostosowawczego okresu.
Był to trudny dla Polski kompromis, uzyskany wysiłkiem rodaków w kampanii plebiscytowej, prowadzonej na G. Śląsku i w kraju, w zwycięskich powstaniach śląskich II i III oraz talentami politycznymi Wojciecha Korfantego, Stanisława Grabskiego i Kazimierza Olszewskiego.
Fot. wikipedia
