Mało osób wie, że dość dobrze nam znany z języka termin ludobójstwo powstał dopiero w 1944 roku. Użył go polski prawnik żydowskiego pochodzenia Rafał Lemkin, mieszkający ówcześnie w USA. Rozpoczął on kampanię mającą na celu zapobieganie i karanie zbrodni ludobójstwa. Był specjalistą w dziedzinie międzynarodowego prawa karnego. Jego myśl stała się podstawową dla karania zbrodni ludobójstwa, został również doradcą oskarżenia w trwającym od 20 listopada 1945 roku procesie przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym w Norymberdze.
Warszawski adwokat
Lemkin, pochodzący spod Grodna, absolwent wydziału prawa Uniwersytetu we Lwowie, do Warszawy trafił około 1927 zaproszony do współpracy przez prof. Wacława Makowskiego z Uniwersytetu Warszawskiego. Pracował na stanowisku pomocnika E. Rappaporta w Komisji Kodyfikacyjnej RP jako referendarz Sekretariatu Generalnego Komisji Kodyfikacyjnej. Młody prawnik, posiadający obronioną we Lwowie rozprawę doktorską, odbył także aplikacje sądową. Do stolicy powrócił po krótkim pobycie w Sądzie Okręgowym w Brzeżanach (woj. tarnopolskie). W 1934 zrezygnował z pracy w prokuraturze i – po wpisaniu na listę adwokatów Izby Adwokackiej w Warszawie – rozpoczął wykonywanie zawodu adwokata w Warszawie, w kancelarii przy ul. Kredytowej 6, gdzie też mieszkał.
Od roku 1927 Lemkin współpracował z Międzynarodowym Biurem Unifikacji Prawa Karnego. Uczestniczył w polskich delegacjach na konferencje w Paryżu w 1931 i Kopenhadze w 1935. Uczestniczył też w licznych międzynarodowych zjazdach i kongresach z zakresu prawa karnego, reprezentując polski rząd i odpowiadając za kształt wystąpień.
Już w swych działaniach przed wojną Lemkin dążył do utworzenia prawa karnego dla masowych mordów na grupach narodowych, rasowych i religijnych. W swym wystąpieniu na międzynarodowej konferencji prawa karnego w Madrycie w 1933 roku bezskutecznie podjął ten temat. Początkowo używał terminu „zbrodnia barbarzyństwa”. Proponował następującą definicję „Ktokolwiek z nienawiści do pewnej grupy rasowej, religijnej lub społecznej albo w zamiarze jej zniszczenia przedsięweźmie karalne działania przeciwko życiu, nietykalności cielesnej, wolności, godności lub gospodarczej podstawie osoby przynależnej do takiej grupy – odpowiada za zbrodnię barbarzyństwa.”
Idee prawa
W 1935 r., na łamach „Gazety Sądowej Warszawskiej” przedstawił projekt konwencji w sprawie terroryzmu zawierający tylko trzy artykuły i sześć punktów. W projekcie tym mowa była o terrorze ze względu na rasę, religię lub przynależność do określonej grupy społecznej.
Od 1944 roku w pracach Lemkina pojawia się termin ludobójstwo. Termin ten oznacza zabójstwo gatunku (łacińskie słowo genus – gatunek, ród, plemię, uccidere – zabijać), co miało oznaczać próbę eksterminacji wszystkich członków określonej grupy ludzkiej.
Po raz pierwszy zostało użyte w książce „Rządy Osi w okupowanej Europie” (Axis Rule in Occupied Europe) wydanej w 1944 roku w Stanach Zjednoczonych. Lemkin, mający żydowskie pochodzenie, uciekł bowiem przed Niemcami przez tereny okupowane przez Sowietów do Szwecji.
W założeniu ludobójstwo nie musi zaistnieć poprzez natychmiastowe działania, lecz również przez rozmaite techniki ludobójcze. W rozdziale IX podzielił je na: polityczne, społeczne, kulturalne, ekonomiczne, biologiczne, fizyczne, religijne i moralne. Lemkin zaznaczył, że sprawa ludobójstwa powinna być objęta powszechną represją, zarówno wtedy, gdy dopuszczono się go podczas wojny, jak i w okresie pokoju. Według jego koncepcji ludobójstwo było zaprzeczeniem doktryny Rousseau-Portalis, zgodnie z którą: „wojna jest skierowana przeciwko suwerenom lub armiom, a nie przeciwko poddanym czy osobom cywilnym”.
Dążył do tego, żeby w kodeksach karnych poszczególnych państw były postanowienia dotyczące kar i ścigania praktyk ludobójczych. Ludobójstwo zaś miało być ścigane na zasadzie delicta iuris gentium i ścigane na zasadzie powszechnej represji. Swoje tezy Lemkin rozwijał, publikując w 1945 roku artykuł „Ludobójstwo – nowoczesna zbrodnia” („Genocide - A Modern Crime”).
Epitafium na grobie matki
W dniu 11 grudnia 1946 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło Rezolucję 96 (I), której Lemkin był współautorem. Rezolucja stanowi, że: „Ludobójstwo jest zaprzeczeniem prawa do egzystencji całych ludzkich grup, jak zabójstwo jest zaprzeczeniem prawa do życia jednostki, takie zaprzeczenie prawa do istnienia porusza sumienie człowieczeństwa, powoduje ogromne straty dla ludzkości, wartości kulturalnych i innych”.
Rezolucja ta przyjęta została jednogłośnie, bez debaty, jednakże nie pociągała za sobą odpowiedniej jurysdykcji. Nieostry termin „współpraca międzynarodowa” oraz niewiążący charakter miały tylko chwilowo zastępować sankcję. By je wzmocnić, w marcu roku 1947 rozpoczęto prace nad stosowną konwencją opracowywaną w Radzie Gospodarczo-Społecznej. Prace nadzorowali trzej prawnicy: V. Pelle, H. de Donnedieu i R. Lemkin.
Z kolei w marcu 1948 roku Rada wydała rezolucję 117/VI. Na mocy jej tekstu powstała komisja do spraw ludobójstwa, złożona z przedstawicieli Chin, Francji, Libanu, Polski, USA, ZSRR i Wenezueli. Miała ona przygotować ostateczny kształt konwencji uwzględniający projekt Sekretarza Generalnego i zgodny z zaleceniami Komisji Praw Człowieka. Po kilkunastu posiedzeniach komisja, biorąca pod uwagę koncepcje narodowe oraz zalecenia Sekretarza i innych czynników w ONZ, przedstawiła Radzie Gospodarczo-Społecznej jeden projekt konwencji. Zostały naniesienie poprawki przez VI Komitet Prawny w październiku 1948 roku. Projekt został przyjęty jednogłośnie przez Zgromadzenie Ogólne 9 grudnia 1948.
Konwencja, której współautorem był warszawski adwokat Lemkin, weszła w życie w styczniu 1951 roku, po ponad rocznym vacatio legis. Aktualnie ratyfikowana jest przez 137 państw, zaś ludobójstwo znajduje się w blisko 80 narodowych kodeksach karnych.
Po uchwaleniu Konwencji z 9 grudnia 1948 r. dziennikarze nie mogli znaleźć Rafała Lemkina. Odnaleźli go dopiero wieczorem, samotnego i szlochającego. Prosił, żeby zostawili go samego. Konwencję traktował jako „epitafium na grobie matki, która zginęła w Polsce z rąk niemieckich”. Właśnie został utworzony podstawowy dokument dla ścigania i zapobiegania zbrodni ludobójstwa. W późniejszych latach Lemkin aż siedmiokrotnie był nominowany do pokojowej Nagrody Nobla, ale nigdy nie został nią uhonorowany.
