Serwis korzysta z plików cookies. Korzystanie z witryny oznacza zgodę, że będą one umieszczane w Państwa urządzeniu końcowym. Mogą Państwo zmienić ustawienia dotyczące plików cookies w swojej przeglądarce.

Dowiedz się więcej o ciasteczkach cookie klikając tutaj

O podziale administracyjnym przedwojennej Warszawy

06-07-2016 22:18 | Autor: Prof. dr hab. Lech Królikowski
Na terenach odebranych Rosji w 1915 r. utworzone zostały dwa generalne gubernatorstwa. Austro-węgierskie z siedzibą w Lublinie i niemieckie z siedzibą w Warszawie. Niemcy wkroczyli do Warszawy 5 sierpnia 1915 r. Tego samego dnia wojskowy komendant miasta von Scheffer-Boyalel mianował księcia Zdzisława Lubomirskiego prezydentem Warszawy.

6 sierpnia 1915 r.  działający  w Warszawie Komitet Obywatelski powołał Zarząd Miejski złożony z 11 osób, w tym prezydenta Z. Lubomirskiego i jego zastępcy Piotra Drzewieckiego, a także pięciu członków Komitetu Obywatelskiego. 21 września 1915 r. Zarząd Miasta podjął uchwałę o przywróceniu (w tytulaturze) stołeczności Warszawie oraz o wewnętrznej organizacji Zarządu, uznając za obowiązujące zasady ustanowione jeszcze w 1815 oraz w 1861 r.

Na mocy rozporządzenia Jenerał-Gubernatora Warszawskiego z 8 kwietnia 1916 r., obszar Warszawy został powiększony z 3244 do 11 483 ha, tj. o  251%. Akt ten historycy często nazywają „wielką inkorporacją”. Obszar Warszawy z 1916 r.  powiększony w 1930 r. oraz w 1938 r. – w 1939 r. mierzył 13 472 ha (bez Wisły) i w takiej wielkości przetrwał do 1951 r.

W maju 1916 władze niemieckie ogłosiły w „Dzienniku Rozporządzeń dla Jenerał-Gubernatorstwa Warszawskiego” Ordynację Miejską dla stołecznego miasta Warszawy. W dokumencie tym określono, iż Warszawa jest miastem oraz samodzielnym powiatem miejskim (§ 6). Określono także ustrój miasta i organizację jego władz, a także prawa   i obowiązki samorządu.  Według tych przepisów „Magistrat składa się z prezydenta miasta, dwóch burmistrzów jako zastępców, oraz 12 rajców, piastujących urząd honorowy. W „Ordynacji” przewidziano także kary dla osób, które uchylają się od objęcia funkcji miejskich, najprawdopodobniej chodziło głównie o owych 12 rajców sprawujących swój urząd honorowo. W § 31 ust. 1 napisano: „kto się bez powodu wzbrania przyjąć nominację lub wybór na urząd miejski albo mandat wymieniony w ordynacji miejskiej oraz wypełniać obowiązki, wynikające z tej nominacji lub wyboru” – podlega – „o ile prawo wojenne i przepisy kodeksu karnego nie wyznaczają surowszej kary,  grzywnie do 100 000 marek lub więzieniu do 6 miesięcy …”.

Dnia 14 lipca 1916 r. odbyły się wolne i powszechne wybory do pierwszej Rady Miejskiej, powołanej 24 lipca na trzyletnią kadencję (1916-1919). Inauguracyjne posiedzenie miało miejsce 24 lipca 1916 r. pod przewodnictwem rektora Uniwersytetu Warszawskiego  Józefa Brudzińskiego.

23 lutego 1919 r. wybrana została druga Rada Miejska, kierowana przez J. Balińskiego (działała do 1927 r.). Ustawą z 30 marca 1922 r.  kadencja rad została przedłużona na czas nieokreślony.  Rozporządzeniem Prezydenta RP z 9 kwietnia 1927 r. Rada Miejska Warszawy została rozwiązana. Wybory do trzeciej Rady Miejskiej Warszawy odbyły się 22 maja 1927 r. Na czele Rady stanął R. Jaworowski. Decyzją ministra spraw wewnętrznych kadencja tej rady została przedłużona na kolejną kadencję.

W związku z trudnościami w administrowaniu Warszawą, które szczególnie ostro wystąpiły w 1934 r., ukazało się rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 24 września 1934 r. o tymczasowych organach ustrojowych gminy m.st. Warszawy (Dz.U. 1934, nr 86, poz. 778). W ślad za rozporządzeniem ukazała się ustawa z 16 sierpnia 1938 r. o samorządzie gminy m. st. Warszawy (Dz.U. 1938 nr 63, poz. 479). Na mocy tej ustawy stolica stanowiła jednostkę samorządu gminnego, powiatowego i wojewódzkiego.

Początkowo prezydentem był Piotr Drzewiecki, a następnie Stanisław Nowodworski (do 7 grudnia 1922 r.), którego zastąpił Władysław Jabłoński (do 22 czerwca 1927 r.). Od 4 lipca 1927 r. prezydentem Warszawy był Zygmunt Słomiński.

Ze względu na to, iż budżet Warszawy do 1924 r. opierał się na dotacjach rządowych, dla miasta ustanowiony został komisarz rządowy, co szybko doprowadziło do dualizmu władzy i ograniczenia samodzielności samorządu stolicy. Samodzielności nie sprzyjał także rozbudowany system nadzoru nad samorządem. Sprawowały go organy administracji ogólnej: minister spraw wewnętrznych, wojewodowie i starostowie. Dysponowały one szerokim zestawem środków nadzorczych, wśród których zatwierdzanie wyboru prezydentów (burmistrzów, wójtów i sołtysów), należało do podstawowych.

Narastające konflikty pomiędzy samorządem Warszawy, a rządem RP, ale także w związku z konfliktami politycznymi wewnątrz Rady -  zarządzeniem Rady Ministrów z 2 marca 1934 r. rozwiązane zostały władze miejskie, w tym, trzecia Rada Miejska.  i wprowadzone zostały rządy komisaryczne. Rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z 24 września 1934 r. unormowano ustrój stolicy. Ustanowiono Tymczasowy Zarząd Miejski złożony z prezydenta i 5 wiceprezydentów. Prezydenta powoływał i odwoływał Rada Ministrów na wniosek ministra spraw wewnętrznych; wiceprezydentów – minister spraw wewnętrznych. Ustanowiono Tymczasową Radę Miejską, której przewodniczył prezydent. Rada składała się z 36 członków, których powoływał minister spraw wewnętrznych. Członkowie Rady nie otrzymywali jakiegokolwiek wynagrodzenia. Funkcję organu stanowiącego gminy sprawował Tymczasowy Zarząd Miejski kolegialnie.

Pierwszym komisarycznym prezydentem Warszawy został Marian Zyndram-Kościałkowski (od 3 marca do 1 lipca 1934 r.), po którym prezydenturę objął Stefan Starzyński (od 2 sierpnia 1934 do  27 października 1939 r.). Po odejściu z ratusza Marian Zyndram-Kościałkowski został  ministrem spraw wewnętrznych, de facto sprawującym nadzór nad władzami Warszawy.

Dnia 29 września 1938 r. weszła w życie ustawa z 16 sierpnia 1938 r. o samorządzie gminnym Warszawy, stabilizująca i normująca władzę w stolicy, ale jednocześnie nakładała na prezydenta obowiązek wykonywania poleceń rządowych.  Samorząd poddany został nadzorowi władz państwowych. W art. 62 ust. 3 napisano: „ Minister Spraw Wewnętrznych oraz w porozumieniu z nim inni ministrowie mogą delegować swego przedstawiciela na posiedzenie organów miasta, tudzież wyłonionych przez nie komisji, z wyjątkiem komisji dyscyplinarnych. Osoby delegowane mają prawo żądać wyjaśnień  co do gospodarki miasta oraz działalności poszczególnych jego organów”.

Rada Miejska była organem stanowiącym i kontrolnym miasta. Kadencja Rady trwała 5 lat i biegła od chwili ukonstytuowania się tego organu. Członkami rady mogli być członkowie Zarządu Miejskiego. Radni pełnili swoje funkcje honorowo.

Zarząd Miejski był organem zarządzającym i wykonawczym miasta (art. 39). W skład Zarządu wchodził prezydent, 5 wiceprezydentów oraz 9 członków, nazwanych w ustawie ławnikami.  Ławników wybierała Rada Miejska. Wyboru prezydenta i wiceprezydentów dokonują również radni miejscy. Wybór prezydenta wymagał zatwierdzenia przez Prezesa Rady Ministrów, a wiceprezydentów – przez ministra spraw wewnętrznych. Jeżeli – zgodnie z ustawą – w ciągu roku radni nie dokonają wyboru prezydenta i co najmniej 3 wiceprezydentów – Radę Miejską należało rozwiązać.

Na mocy tej ustawy powołane zostały rady dzielnicowe (art. 31-38). Bardzo dziwny był sposób ich kompletacji. Do rad dzielnicowych wchodzili bowiem radni miejscy oraz ich zastępcy, wybrani w okręgach wyborczych   w danej dzielnicy (art. 32 ust. 2). „W skład Rady Dzielnicowej Magistrat powoła nadto radnych dzielnicowych spośród mieszkańców dzielnicy w ilości nie większej niż 1/3 liczby członków Rady  Dzielnicowej, wchodzących do niej na podstawie ust. 2 „(art. 32 ust. 3). Podział na dzielnice w rzeczywistości zrealizowano dopiero po II wojnie światowej. Ostatnia Rada Miejska wybrana została 18 grudnia 1938 r. i działała do 4 września 1939 r. W okresie międzywojennym (wg  stanu na 1938 r.) Warszawa dzieliła się na  cztery starostwa i 26 okręgów, nazywanych potocznie komisariatami, albowiem pokrywały się terytorialnie z obszarami poszczególnych komisariatów Policji Państwowej. Przynależność do poszczególnych komisariatów była uwidoczniona na przedwojennych tabliczkach numerowych poszczególnych domów, które – niestety – zdjęto z budynków w latach 90. XX w. Należy zauważyć, iż nazwy niektórych obecnych dzielnic widnieją w spisie (patrz tab.) przedwojennych okręgów.

Śledząc nawet skróconą historię samorządu terytorialnego stolicy w okresie międzywojennym wyraźnie widać, iż walki polityczne i dążenie rządu do obsadzania stanowisk we władzach Warszawy, to nic nowego. To, niestety,  niezbyt chwalebna tradycja, która raczej nieprędko odejdzie w zapomnienie!!!

Wróć