Serwis korzysta z plików cookies. Korzystanie z witryny oznacza zgodę, że będą one umieszczane w Państwa urządzeniu końcowym. Mogą Państwo zmienić ustawienia dotyczące plików cookies w swojej przeglądarce.

Dowiedz się więcej o ciasteczkach cookie klikając tutaj

Jak w 1916, pod okiem Niemców, narodziła się nam współczesna Warszawa

06-04-2016 21:10 | Autor: Lech Królikowski
Sto lat temu, 8 kwietnia 1916 roku, wydane zostało rozporządzenie generał-gubernatora Warszawy Hansa von Beselera o rozszerzeniu granic naszego miasta. Data ta jest jedną z najistotniejszych w dziejach Warszawy. Dlatego, gdy w 1991 r. rozważano ustanowienie dnia święta stolicy, data 8 kwietnia była jedną z głównych propozycji.

Do 1915 r. Warszawa pozostawała wielką i ważną twierdzą rosyjską. Miasto otoczone było dwoma pierścieniami fortów, które nie pozwalały na terytorialny rozwój miasta, zamkniętego w granicach zbliżonych do granic dawnej gminy Warszawa-Centrum. W kilkukilometrowym pierścieniu wokół twierdzy obowiązywały rygorystyczne przepisy budowlane. Wjazd do miasta odbywał się przez strzeżone rogatki, np. na Grójeckiej przy Kaliskiej, Grochowskiej przy Podskarbińskiej itd. Największy problem prawie milionowego miasta stanowił „głód mieszkaniowy”, którego przyczyną był brak terenów pod zabudowę. Po zajęciu Warszawy przez Niemców 5 sierpnia 1915 r. przestały obowiązywać przepisy forteczne, a władze okupacyjne zaczęły zabiegać o przychylność Polaków. Do tego czasu (tj. 1916 r.) np. południowa granica Warszawy przechodziła nieco na południe od obecnego Placu Unii Lubelskiej (przy Willowej). W wyniku przyłączenia terenów podmiejskich, nazywanego niekiedy wielką inkorporacją – granice na południu sięgnęły obecnej stacji metra Wilanowska. Na włączonych terenach (w większości w sposób planowy i uporządkowany) zaczęły powstawać nowe dzielnice, w standardzie niewyobrażalnym przed pierwszą wojną światową (Mokotów, Ochota, Żoliborz). Do dnia dzisiejszego dzielnice te należą do najbardziej prestiżowych w stolicy.

Niemiecki generał Hans von Beseler, który dokonał aktu „wielkiej inkorporacji” nie dokonał go jedynie w wyniku własnych przemyśleń. Był inspirowany wielkim ruchem obywatelskim, który po 8 kwietnia 1916 r. przerodził się m. in. w ruch „towarzystw przyjaciół dzielni”, na bazie którego powstało kilkanaście towarzystw dzielnicowych, np. Towarzystwo Przyjaciół Mokotowa. Tym społecznym lobbingiem kierował niezwykle zasłużony dla Warszawy inżynier Piotr Drzewiecki – pierwszy prezydent stolicy po odzyskaniu niepodległości (22.03.1918 – 28.11.1021), zamordowany przez Niemców w Berlinie 8 grudnia 1943 r.

Dotychczas przyjmuje się, iż pierwsze planowanie przestrzenne w skali całego miasta związane było z działalnością Koła Architektów w okresie I wojny światowej. Generalnie ocena ta jest słuszna, ale trzeba zauważyć, iż działalność Koła Architektów osadzona było w określonej sytuacji prawnej. Przez lata pomijano ten fakt, albowiem wiązał się z okupacyjną administracją niemiecką. Konkretnie rzecz biorąc chodzi o rozporządzenie Jenerał-Gubernatora Warszawskiego z 8 kwietnia 1916 r. dotyczące rozszerzenia warszawskiego okręgu miejskiego i wykonania planu dla zabudowania miasta Warszawy („Gazeta Urzędowa Władz Cesarsko-Niemieckich w Warszawie” 1916, nr 3, rozporządzenie nr 26 ). W paragrafie 6. napisano:

„Dla rozszerzonego warszawskiego okręgu miejskiego ma być wykonany ogólny plan zabudowania. Dla tego planu ustanawia się następujące przepisy:

a) Plan zabudowania projektuje zarząd miejski, a następnie zatwierdza tymczasowo. Zatwierdzony tymczasowo plan zabudowania ma być wystawiony na przeciąg czasu 4 tygodni, aby każdy mógł go przejrzeć.

b) O wystawieniu planu należy przedtem publicznie ogłosić z nadmienieniem, że zażalenia przeciwko planom należy wnieść w czasie wystawienia do prezydenta policji.

c) W kwestii postawionych zażaleń rozstrzyga ostatecznie prezydent policji o ile takowe nie zostały załatwione drogą porozumienia z wnoszącymi zażalenia. W sprawach dotyczących interesów wojskowych musi uzyskać postanowienie prezydenta policji sankcję gubernatorstwa.

d) Jeżeli zażalenia nie zostały podniesione lub zostały załatwione drogą porozumienia albo decyzja prezydenta policji, natenczas prezydent policji zatwierdza ostatecznie plan zabudowania, który po ogłoszeniu zostaje jeszcze raz publicznie wystawiony, ażeby każdy mógł go przejrzeć. Zażalenia przeciwko ostatecznie zatwierdzonemu planowi nie są dopuszczalne.

e) Może także nastąpić ostateczne zatwierdzenie (lit. e) dla oddzielnych części całego planu zabudowania.

f) Wszystkie ustanowienia linii wytycznych tak przed jak i po wydaniu niniejszego rozporządzenia mogą być tylko na mocy powyższych postanowień zniesione lub zmienione.

§ 7 Wznoszenie nowych budowli, przebudowania i nadbudowania występujące z ustanowionych linii wytycznych bez zezwolenia policyjnych władz budowlanych są zabronione.

§ 8 Z chwilą ostatecznego zatwierdzenia planu przysługuje zarządowi miejskiemu prawo wywłaszczenia właściciela za odszkodowaniem z gruntu przeznaczonego przez ustanowione linie wytyczne na ulice i place.

§ 10 W żadnym razie nie wolno żądać odszkodowania za ograniczenie wolności budowania, które powstało na mocy §§ 7 i 9.”

Generał-gubernator Hans Hartwig von Beseler, w zacytowanym wyżej rozporządzeniu z 8 kwietnia 1916 r., powiększył terytorium miasta o 8239 hektarów, z 3244 do 11 483. hektarów (o 251 procent), co w dużej mierze było zasługą inż. Piotra Drzewieckiego, późniejszego prezydenta Warszawy. Włączone do miasta przedmieścia były wcześniej luźno zabudowanymi obszarami (ok. 13 osób na hektar), podlegającymi rygorystycznym przepisom fortecznym. Zakazywały one m. in. wznoszenia na tym terenie budynków murowanych. 

Na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z 23 września 1930 r. (Dz. U. nr 68, poz. 540) do Warszawy przyłączono tereny państwowe na Bielanach, tereny spółdzielni budowlanej „Zdobycz Robotnicza” (na Bielanach), tereny Centralnego Instytutu Wychowania Fizycznego, klasztor bielański oraz majątek Józefin.

Na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z 22 września 1938 r. (Dz. U. nr 72, poz. 518) zostało przyłączonych 1230 ha z gminy Wilanów oraz 450 ha z gminy Bródno. Na południu do miasta przyłączono wówczas Służew, Służewiec oraz część Ursynowa z Torem Wyścigów Konnych, których południowa granica stała się granica miasta.

Na północy przyłączono Annopol, Żerań, Ugory (na północ od Nowego Bródna i Pelcowizny).

W wyniku dokonanych zmian w 1939 r. powierzchnia Warszawy wynosiła 14 148 hektarów (z Wisłą oraz 13 472  bez Wisły). W 1939 r. w Warszawie zamieszkiwało 1 310 tys. mieszkańców.

Na podstawie rozporządzenia Beselera, dotyczącego rozszerzenia warszawskiego okręgu miejskiego i wykonania planu dla zabudowania miasta Warszawy, władze zwróciły się do Koła Architektów o wykonanie planu rozbudowy. Plan, nazwany skromnie „Szkicem wstępnym planu regulacyjnego”,  wykonano pod kierunkiem Tadeusza Tołwińskiego. Plan został sporządzony w skali 1:10 000. Wykonana praca została zaprezentowana Kołu Architektów na plenarnym zebraniu 24 listopada i 1 grudnia 1916 r. Szczegółowy opis „szkicu” Tołwińskiego oraz metody opracowania dokumentu przedstawiła profesor Teresa Zarębska na jednym ze spotkań w willi Struvego (Tekst w książce: Spotkania w willi Struvego 1998-2001). Interesującym szczegółem tego opracowania jest przewidywany wówczas wzrost demograficzny miasta. Autorzy opracowania założyli bowiem, iż w ciągu 25 lat, tj. do 1941 r. ludność Warszawy wzrośnie do ok. 2,5 miliona. Zaletą planu było przedstawienie ogólnych zasad i kierunków, w jakich powinny być prowadzone prace w przyszłości.

Plan Koła Architektów – a także jego kolejne mutacje, aż co najmniej do 1925 r. – jest w rzeczywistości pierwszym w dziejach miasta planem urbanistycznym, w którym ustosunkowano się nie tylko do stanu zastanego (funkcja regulacyjna), ale nakreślono kierunki rozwoju. Wówczas po raz pierwszy sformułowano tezę o gwiaździsto-pasmowym modelu rozwoju przestrzennego naszego miasta. Pojawiła się koncepcja nazwana później klinami nawietrzającymi.

Po raz pierwszy zaproponowano układ strukturalny miasta: pozostawienie obszaru śródmieścia jako zwartej dzielnicy mieszkaniowej, a wokół niego – dzielnic o zabudowie luźnej na terenach Mokotowa, Ochoty i Woli. Wprowadzono pojęcia stref urbanistycznych. „Szkic” jest swoistym modelem logicznego postępowania w pracy nad planem Warszawy, rozważanym na tle pionierskich koncepcji światowych oraz wzorowych realizacji. W tym pionierskim okresie pojawiły się znaczące koncepcje, m. in. kolei elektrycznych nad- i podziemnych, porównywalnych do metra w Paryżu; terenów wystawienniczych w rejonie parku Skaryszewskiego (później Paderewskiego) – projekt A. Jawornickiego z 1925 r., trzech rzecznych portów, w tym Portu Praskiego.

W 1917 r. Magistrat Warszawy utworzył Biuro ds. Regulacji i Zabudowania Miasta. Jednostka ta wykonała kolejne plany regulacyjne w 1920 r., w 1923 r. (obydwa w skali  1:10 000) oraz w 1926 r.(w skali 1:25 000). Łączy je wielki rozmach przestrzenny; można z nich odczytać ogromna ambicję nadania stolicy prawdziwie wielkomiejskiego i nowoczesnego charakteru. „Na terenach nie zabudowanych z nadmierną obfitością projektowano wiele reprezentacyjnych założeń urbanistycznych z licznymi placami gwiaździstymi. Natomiast zabudowane już tereny, a szczególnie tereny śródmieścia i mieszanych dzielnic mieszkaniowo- przemysłowych, akceptowano w planie bez żadnych prawie zmian”. 

W mojej ocenie, akt „wielkiej inkorporacji” z 8 kwietnia 1916 roku można traktować jako symboliczne zrzucenie jarzma niewoli (co prawda jeszcze nie całkowite) i narodziny współczesnej nam Warszawy.

Wróć