Serwis korzysta z plików cookies. Korzystanie z witryny oznacza zgodę, że będą one umieszczane w Państwa urządzeniu końcowym. Mogą Państwo zmienić ustawienia dotyczące plików cookies w swojej przeglądarce.

Dowiedz się więcej o ciasteczkach cookie klikając tutaj

Geneza i skutki października 1956 roku

12-10-2022 20:46 | Autor: Prof. dr hab. Marian Marek Drozdowski
.

Geneza

1953 r.

Już na IX Plenum KC PZPR rozpoczętym 29 października 1953 r. odezwały się głosy o przejawach kultu jednostki w Polsce. Myślano o przejawach przede wszystkim kultu Bolesława Bieruta i jego najbliższych współpracowników: Jakuba Bermana i Hilarego Minca.

1954

Na drugim zjeździe PZPR 10-17 marca 1954 r w czasie rosnącej pauperyzacji społeczeństwa, związanej z kosztami militaryzacji gospodarki, narzuconej przez Kreml, ujawniły się rozgrywki frakcyjne wewnątrz PZPR. Krytykowano na nim przede wszystkim politykę gospodarczą H. Minca. Tuż po Zjeździe istotny wpływ na walki frakcyjne miały upowszechnione przez Sekcję Polską Radia Wolna Europa rewelacje ppłk Józefa Światły, jednego z dyrektorów departamentu Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. 13 grudnia 1954 r. bez rozgłosu zwolniono z więzienia Władysława Gomułkę.

1955

Na III Plenum KC PZPR 21-24 stycznia całe Biuro Polityczne i Sekretariat było krytykowane za połowiczną realizację zasad kolegialności i demokracji wewnątrzpartyjnej i zaniedbania w polityce gospodarczej, prowadzącej do pauperyzacji mas robotniczych. Nadal jednak krytykowano odchylenie prawicowo- nacjonalistyczne Gomułki. Młodzi sekretarze KC – Jerzy Morawski i Władysław Matwin, zwolennicy kontrolowanej liberalizacji – nie protestowali przeciw antykościelnej polityce i represjom prowadzonej pod kierownictwem Edwarda Ochaba. Nadal trzymano prymasa Kardynała Wyszyńskiego w przymusowym, kontrolowanym internacie. W tym czasie Władysław Gomułka, w liście do siostry Ludwiki i jej męża Mieczysława, pisał 21 grudnia 1955 : „Po raz pierwszy w tym roku nie będzie z nami brać udziału w wieczorze wigilijnym nasza Mama. Pamięcią będziemy jednak wszyscy przy Niej. Jej duch będzie między nami, razem z duchem Ojca, który wcześniej odszedł na spoczynek wieczny. My także, choć rozdzieleni, spotykamy się myślami i duchowo będziemy razem. Dobre są bowiem tradycje rodzinne i staropolskie zwyczaje świąt Bożego Narodzenia. Budzą one w człowieku nie tylko rodzinne, ale najlepsze ludzkie uczucia. Dlatego warto i należy je zachować.”

1956

Na XX Zjazd KPZR wybrała się delegacja w składzie: Bierut, Berman, Morawski. Rewelacje o zbrodniach stalinowskich, przedstawione w referacie Nikity Chruszczowa, stały się szokiem dla wielu komunistów i zetempowców. Dochodziło do samobójstw. Nie przeżył ich Bierut, który zmarł w Moskwie 16 marca 1956.

Podczas VI Plenum KC PZPR 20 marca 1956 r. z udziałem Chruszczowa doszło do konfrontacji Puławian, których kandydatem na I sekretarza KC PZPR był Roman Zambrowski z Natolińczykami , którzy zamierzali rozegrać sprawę Gomułki. Zwyciężył kandydat centrum Edward Ochab.

Walki frakcyjne w łonie PZPR ułatwiały nowe kroki liberalizacyjne. W kwietniu 1956 r. Sejm uchwalił amnestię, która objęła 5,6 tys. skazanych za „przestępstwa przeciw PRL” i 1,1 tys. za „winy przedwojenne” Do początku czerwca 1956 zwolniono 28 tys. więźniów politycznych.

– Jako pierwszy sekretarz KC PZPR E. Ochab był w przeciwieństwie do Konstantego Rokossowskiego i Franciszka Jóźwiaka zwolennikiem umorzenia śledztwa przeciw Marianowi Spychalskiemu i za przekazaniem aktywowi partyjnemu tajnego referatu N. Chruszczowa. Wkrótce referat ten sprzedawany był na Bazarze Różyckiego na warszawskiej Pradze.

Powszechna pauperyzacja i znieczulica partyjnej i gospodarczej biurokracji na żądania złogi poznańskiego Cegielskiego doprowadziła do strajku zakładów Cegielskiego popartego przez inne zakłady pracy. W dniach 28-29 czerwca Poznań stał się miastem masowych demonstracji, walki zbrojnej demonstrantów, którzy zdobyli broń walcząc początkowo z funkcjonariuszami Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego, a następnie z dywizją pancerną Śląskiego Okręgu Wojskowego. Zgoda Konstantego Rokossowskiego i Edwarda Ochaba na krwawe spacyfikowanie poznańskiego buntu wywołała powszechne oburzenie. Dotyczyło ona także sposobu interpretowania wydarzeń poznańskich jako rezultatu działań „ agentur imperialistycznych” i „polskiego podziemia”. Nieznana była wówczas liczba ofiar, rannych i aresztowanych. W obronie tych ostatnich, z dużą odwagą stanęli polscy sędziowie i eksperci sądowi.

Echa tych wydarzeń dominowały na VII Plenum KC PZPR, rozpoczętym 18 lipca, na które przybył premier ZSRR Nikołaj

Bułganin i marszałek Georgij Żukow. W inauguracyjny referacie Ochaba była mowa o prawdziwych przyczynach społecznych poznańskich wydarzeń, konieczności dialogu z masami robotniczymi i chłopskimi i podniesieniu rangi Sejmu i stronnictw sojuszniczych: ZSL i SD. Bułganin natomiast mówił o „wzmożeniu czujności” w walce z wrogami socjalizmu, o „zwarciu szeregów”. Krytykował on polską prasę za podawanie’ „fałszywych informacji”. Na zakończenie przemówienia zaproponował Rządowi Polskiemu dostawy dóbr konsumpcyjnych wartości 21 mln dolarów na pokrycie braków rynkowych. W nawiązaniu do wystąpienia Bułganina wicepremier Zenon Nowak wystąpił z żądaniem ograniczenia swobody dla prasy, utrzymania spółdzielni produkcyjnych oraz zmniejszenia liczby Żydów w kierownictwie partii i państwa.

Wybrano nowych członków Biura Politycznego: Edwarda Gierka, Romana Nowaka i Adama Rapackiego. Nowym członkiem Sekretariatu KC został Witold Jarosiński. Plenum uchyliło uchwałą KC z 1949 r. w sprawie odpowiedzialności Gomułki i jego współpracowników za „odchylenie prawicowo- nacjonalistyczne”.

Lato 1956 r obfitowała w dużą aktywność społeczeństwa obywatelskiego w postaci:

- tworzenia rad robotniczych, których członkowie na taczkach wywozili znienawidzonych dyrektorów i kierowników biur personalnych, wykonujących polecenia urzędów bezpieczeństwa publicznego;

- rozwiązywania tysięcy spółdzielni produkcyjnych;

-rozpadu Związku Młodzieży Polskiej i restytucji tradycyjnego etosu Związku Harcerstwa Polskiego;

- rewizji programów szkolnych w kierunku poszanowania dziedzictwa narodowego;

- odrzucenia schematów „ realizmu socjalistycznego” w literaturze, sztuce, teatrze, muzyce.

otwarcia kultury polskiej na osiągnięcia kultury krajów demokratycznych.

1. sierpnia 1956. Nowością stały się obchody rocznicy wybuchu Powstania Sierpniowego 1944 r z udziałem świeżo zwolnionych z więzień żołnierzy Armii i Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie.

28 sierpnia 1956. Wielką manifestacją społeczeństwa obywatelskiego Polski było ślubowanie miliona rodaków według tekstu prymasa Wyszyńskiego, wciąż internowanego. Jego nieobecność na Jasnej Górze przypominał pusty fotel z bukietem biało-czerwonych róż.

15 września 1956. Wśród aktywu PZPR i ZMP upowszechniono informację, że przebywający w Pekinie Edward Ochab na zjeździe Komunistycznej Partii Chin uzyskał poparcie przywódców komunistów chińskich dla programu „socjalistycznych reform”.

Październik 1956

1 października. Ukazał się pierwszy numer „Współczesności” pisma młodych pisarzy , ludzi sztuki i historyków. W programie pisma akcentowano

„Chcemy by nasza sztuka pomogła socjalizmowi , odzwierciedlając wszystkie problemy polityczne i moralne nurtujące nasze społeczeństwo, Chcemy pomoc w procesie demokratyzacji” Redaktorem naczelnym był Leszek Szymański. Z pismem współpracowali min Jerzy Koenig, Roman Śliwonik, Andrzej Lam. Ireneusz Iredyński, Aleksander Wieczorkowski, Maga Leja, Jerzy Krzysztoń.

8 października. W swym dzienniku, opublikowanym przez Jerzego Giedroycia zanotowałem: „Zastanawiam się nad odpowiedzialności personalną za popełnione zbrodnie, marnotrawstwo ekonomiczne, ludzkie tragedie. Żadna z grup i frakcji nie jest w stanie tego problemu rozwiązać ponieważ wszystkie ponoszą odpowiedzialność za historyczną i istniejącą sytuację.”

9 października. Na naszych oczach rozpada się Związek Młodzieży Polskiej. Na wiecu studentów i młodzieży robotniczej Huty Warszawa i Nowej Huty domagano się stworzenia nowych, demokratycznych organizacji młodzieżowych.

17 października. Wśród wielu wieców, którymi żyje współczesna Warszawa, na uwagę zasługuje wiec na Politechnice Warszawskiej, na którym była mowa o przygotowaniach do puczu wojskowego, inspirowanego przez Natolińczyków z związku z ruchem dywizji , zbliżających się w kierunku Warszawy. By nie sprowokować puczu, odrzucono pomysł zorganizowania wielkiego wiecu przed budynkiem Politechniki, połączonego z manifestacją uliczną.

19 października. Kierownictw KPZR zaprosiło Biuro Polityczne PZPR do złożenia wizyty w Moskwie. Odpowiadając na to zaproszenie, Edward Ochab (prawdopodobnie po konsultacji z Władysławem Gomułką) podkreślił, że skorzystanie z zaproszenia będzie możliwe po obradach VIII Plenum KC PZPR, planowanego na ten dzień. Rano 19 października zjawiła się na lotnisku wojskowym Boernerowo pod Warszawą delegacja sowiecka w składzie: Nikita Chruszczow, Wiaczesław Mołotow, marszałek Iwan Koniew i grupa generałów. Jednocześnie trwał marsz dywizji sowieckich, stacjonujących w Polsce, w kierunku Warszawy. Po ostrej wymianie zdań Chruszczowa z Ochabem, a także Cyrankiewiczem i Zawadzkim został on powiadomiony, że Gomułka ma zostać I Sekretarzem KC PZPR. Delegację sowiecką przewieziono do Belwederu, gdzie Ochab oznajmił, że w związku z ruchem wojsk sowieckich przemówi przez radio do narodu, gdyż nie będzie rozmawiał pod presją dywizji sowieckich. 19 października Ochab otworzył obrady VIII Plenum, zgłosił Gomułkę na I Sekretarza KC PZPR i przyjęcie jego współpracowników w skład członków KC. Obrady Plenum, przerwano a do dalszych rozmów z delegacją sowiecką wybrano: Gomułkę, Ochaba, Gierka, Zawadzkiego, Cyrankiewicza i Rapackiego. Udział Gomułki w rozmowach i jego zapewnienie ,że PZPR ma możliwość opanowania trudnej sytuacji na zasadzie niezbędnych reform gwarantujących obronę ustroju socjalistycznego i tradycyjną przyjaźń polsko- sowiecką, uspokoiły Chruszczowa. Marszałek Rokossowski wydał rozkaz wycofania dywizji sowieckich do baz wyjściowych.

21 października. Do obradującego Plenum dotarło wiele rezolucji popierających wybór Gomułki i jego program zaprezentowany na Plenum. Jedną z nich przyniósł w imieniu redakcji „Po prostu” Grzegorz Lasota.

Oto podstawowe tezy wystąpienia Gomułki, które w skrócie stały się podstawą głównej uchwały Plenum:

1. Robotnicy Poznania nie protestowali przeciwko Polsce Ludowej, ale przeciwko złu, które boleśnie ich dotknęło, przeciwko wypaczeniom podstawowych zasad socjalizmu.

2 .Należy usprawnić zarządzanie przemysłem, stosując przy tym bodźce materialne.

3. Różnorodne formy wspólnoty produkcyjnej to nasza droga do socjalizmu na wsi.

4. Nie pozwolimy nikomu wykorzystywać procesu demokratyzacji przeciwko państwu polskiemu.

5. Stosunki polsko-radzieckie mają być oparte na zasadach równości i samodzielności i wytworzą one w narodzie polskim zaufanie i przyjaźń z ZSRR.

W wyniku głosowania na członków Biura Politycznego, na 75 głosujących, 75 głosów otrzymał Ochab, 74 Gomułka i Loga- Sowiński, 73 Cyrankiewicz, 72 Rapacki, 68 Zawadzki, 56 Zambrowski i Morawski, 23 Rokossowski.

Bilans przemian popaździernikowych

1. Po uwolnieniu prymasa Wyszyńskiego 28 października 1956 r. normalizacja stosunków z Kościołem na warunkach Prymasa. Rosnący udział katolików świeckich w życiu publicznym kraju.

2. Radykalna poprawa w sytuacji rolnictwa, tym samym sytuacji żywnościowej w kraju, w wyniku likwidacji 85 % spółdzielni produkcyjnych, zmniejszeniu norm dostaw przymusowych i uruchomienia kredytów dla prywatnego rolnictwa.

3. W polityce przemysłowej uruchomienie preferencji dla produkcji artykułów codziennego użytku. Podwojenie ilości zakładów przemysłowych i o 40 % zakładów rzemieślniczych. Zwiększenie realnych płac o 25 % w latach 1955-1957.

4. W polityce handlowej zwiększenie prywatnych zakładów w tym czasie o 79 %, a zakładów gastronomicznych o 500 % . Jednak już od 1958 r oku, pod pozorem walki ze spekulacją mówiono o drugiej bitwie o handel. W 1957 r sprzedaż detaliczna w stosunku do 1956 r. wzrosła o 26 %. Handlowe przedsiębiorstwa państwowe, w trosce o nowych klientów, uruchomiły tzw. „ obsługę ratalną sprzedaży”.

5. Ekipie Gomułki udało się anulować zadłużenie wobec ZSRR w wysokości 0,5 mld USD i uruchomić znaczne kredyty ze strony Stanów Zjednoczonych, Republiki Federalnej Niemiec, Kanady, Francji i Czechosłowacji.

6. W stosunkach z ZSRR zlikwidowano darmowe dostawy węgla, uruchomiono powrót górników wywiezionych przymusowo do tego kraju, podpisano umowę o repatriacji 300 tys. rodaków, a przede wszystkim doprowadzono do opuszczenia Polski przez marszałka Konstantego Rokossowskiego z liczną grupą generałów i wyższych oficerów.

7. Liberalizacja polityki kulturalnej i naukowej wpłynęła na rozwój polskiej literatury, polskiego teatru, muzyki, plastyki; zanotowano powstanie polskiej szkoły filmowej i światowe osiągnięcia sportowe. Polska otworzyła się na kontakty kulturalne i naukowe z państwami zachodnimi i polską emigracją. Polska kultura polityczna wzbogacona została o doświadczenia realizmu, który uchronił nas przed sowiecką agresją na modłę węgierską. Koszty tego realizmu akceptowane były przez większość rodaków, o czym świadczyło poparcie w wyborach do Sejmu 20 styczniu 1957 r. list Frontu Odrodzenia Narodowego Frekwencja wyborcza wynosiła 94,14 % uprawnionych do głosowania. 89, 37 %, głosujących na listę FJN usłuchało apelu Gomułki, nie skreślając kandydatów z miejsc mandatowych. Ofiarą tej dyscypliny wyborczej padł min jeden z bohaterów warszawskiego października Lechosław Goździk.

Wróć